زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

به قلم : دکتر منصوره منصوری - متخصص جراحی کلیه و مجاری ادراری

تحریریه زندگی آنلاین : تخلیه ناکامل ادرار در واقع یک نقیصه در مرحله دفع ادرار از مثانه است که می‌تواند ناشی از دو دلیل باشد. دلیل اول انقباض ناکافی عضله مثانه و دومین دلیل انسداد در مسیر خروج ادرار از مثانه و گاهی ترکیبی از هر دو مشکل است. هر کدام از دو مشکل فوق می‌تواند در هر دو جنس و با دلایل متفاوت رخ دهد. فارغ از علل بروز این مشکل، نتیجه حاصل ناتوانی در تخلیه کامل ادرار و باقی ماندن حجمی از ادرار در مثانه در پایان ادرار کردن است که منجر به عوارض متعددی مانند عفونت ادراری، تکرر ادرار و بی‌اختیاری ادراری می‌شود. در این مقاله که توسط دکتر منصوره منصوری متخصص اورولوژی نوشته شده ابتدا به بررسی علل مختلف بروز این عارضه و سپس عوارض آن و در نهایت روش‌های درمانی آن پرداخته می‌شود.

بیشتربخوانید:

همه چیز پیرامون افتادگی مثانه

علل تخلیه ناکامل ادرار

در فرایند تخلیه ادرار در مرحله اول ایجاد یک انقباض قوی و پایدار در مثانه بسیار مهم است. علاوه بر این ، مسیر خروج ادرار از مثانه یعنی مجرای ادرار باید باز باشد و انسداد مکانیکی مثل تنگی مجرا یا بزرگی پروستات وجود نداشته باشد.

در آخر هماهنگی بین این دو مهم است یعنی هم‌زمان با انقباض عضله مثانه اسفنکتر مجرا باز و عضلات کف لگن باید شل شوند تا ادرار کاملاً دفع شود. در پایان ادرار کردن دوباره اسفنکتر ادراری بسته و عضله مثانه شل می‌شود تا دوباره مثانه با ادرار پر شود.

جهت درک بهتر علل مربوط به تخلیه ناکامل ادرار به‌صورت جداگانه به هر کدام از عوامل فوق پرداخته می‌شود.

عوامل ناتوانی مثانه در ایجاد یک انقباض مؤثر

این عوامل خود شامل دو دسته‌اند، دسته اول بیماری‌هایی که باعث تخریب عملکرد عضله مثانه (علل میوژنیک) می‌شوند. دسته دوم بیماری‌هایی که مراکز کنترل ادرار در مغز و نخاع و اعصاب محیطی را درگیر می‌کنند و در نتیجه پیام عصبی تولید انقباض به مثانه مخابره نمی‌شود (علل نوروژنیک) و در نتیجه عضله مثانه منقبض نمی‌شود.

مهم‌ترین عواملی که باعث آسیب به عضله مثانه می‌شوند شامل بیماری دیابت، افزایش سن و مواجه شدن مثانه با یک انسداد طولانی مدت مثل بزرگی پروستات است. هر سه عامل فوق باعث بروز تغییرات بافتی و در نتیجه ضعیف شدن تدریجی عضله مثانه می‌شوند.

از جمله علل عصبی (نوروژنیک) که در واقع منجر به مثانه نوروژنیک می‌شود، می‌توان به بیماری پارکینسون، ام اس، دیابت، سکته مغزی، گیلن باره، آسیب نخاعی، تنگی کانال نخاع، شکستگی ساکروم و شکستگی لگن همراه با آسیب عصب پودندال اشاره کرد.

در بعضی موارد سابقه برخی اعمال جراحی وسیع لگنی مانند جراحی وسیع روده بزرگ یا سرطان رحم و تخمدان که نیاز به دست‌کاری جراحی وسیعی دارد منجر به آسیب اعصاب محیطی و در نتیجه اختلال در مخابره پیام عصبی به مثانه می‌شود.

بیشتربخوانید:

همه چیز پیرامون سونوگرافی مقعدی

چه عواملی باعث انسداد مکانیکی یا عملکردی در مسیر خروج ادرار از مثانه می‌شوند؟

دسته اول عواملی هستند که باعث انسداد مکانیکال در مسیر خروج ادرار از مثانه می‌شوند. در آقایان این عوامل شامل  تنگی گردن مثانه، تنگی مجرای ادرار، بزرگی پروستات، سرطان پروستات  هستند. در خانم‌ها عمدتاً افتادگی درجه سه یا چهار مثانه یا رحم که با فشار بر روی مجرای ادراری باعث انسداد ادرار می‌شود و یا تنگی مجرای ادرار در افرادی که سابقه جراحی قبلی برای بی‌اختیاری ادراری داشته‌اند.

سرطان پروستات انسدادی

انسداد عملکردی یا (dysfunctional voiding) به علت انقباض غیر ارادی اسفنکتر خارجی ادرار در بعضی افراد که منجر به بروز انسداد در مثانه می‌شود.

 اگر در فردی به دلیل هر کدام از علل فوق‌الذکر تخلیه ادرار به‌صورت ناکامل انجام شود، معمولاً با علائم ناشی از باقی ماندن ادرار در مثانه مراجعه می‌کند. مهم‌ترین این علائم شامل احساس پری در زیر شکم، تکرر ادرار ، شب ادراری، باریک و ضعیف شدن جریان ادرار، بریده بریده آمدن ادرار و گاهی بی‌اختیاری ادراری استرسی یا سرریز.

مهم‌ترین عوارض ناشی از تخلیه ناکامل ادرار شامل عفونت ادراری ، سنگ مثانه و در نهایت نارسایی کلیوی.

 بیشتربخوانید:

برای رفع عفونت مثانه چی بخورم؟

 ارزیابی بیمار

اولین اقدام در ارزیابی این بیماران معاینه است. در آقایان معاینه پروستات و در خانم‌ها معاینه لگنی و تعیین شدت پرولاپس مثانه، رکتوم و رحم و در هر دو جنس معاینه عصبی و بررسی حس ناحیه پرینه و اسفنکتر مقعد انجام می‌شود. اقدام تشخیصی بعدی اندازه‌گیری ادرار باقیمانده در مثانه پس از ادرار کردن است. این اندازه‌گیری می‌تواند با سوند زدن به مثانه توسط معاینه کننده و محاسبه باقیمانده ادرار یا با انجام سونوگرافی مثانه در دو وضعیت پر و پس از تخلیه ادرار باشد. معمولاً باقی ماندن حدود صد سی سی ادرار یا بیش از آن نشان‌دهنده اختلال است. بررسی‌های تکمیلی شامل آزمایش ادرار و کشت ادرار جهت بررسی عفونت ادراری، بررسی اوره و کراتینین جهت ارزیابی عملکرد کلیه‌ها و قند خون برای بررسی دیابت است. در مراحل بعدی جهت تشخیص نهایی سونوگرافی، سیستوسکپی ، نوار مثانه و در صورت شک به علل عصبی‌ام آر ای مغز و نخاع انجام می‌گیرد.

 درمان تخلیه ناکامل مثانه

 در قدم اول درمان این بیماری بستگی به علت زمینه‌ساز آن دارد. در بعضی از موارد اگر یک عامل انسدادی وجود داشته باشد مثل بزرگی پروستات یا تنگی مجرا یا افتادگی درجه بالای مثانه یا رحم معمولاً با انجام جراحی رفع انسداد  می‌شود.

در مواردی که یک ضایعه عصبی منجر به اختلال انقباضی در مثانه شده مثل دیسک کمر، تنگی کانال نخاعی، تومور نخاعی، پارکینسون، ام اس و غیره علاوه بر درمان‌های اختصاصی بیماری‌های مغز و نخاع، تخلیه باقیمانده ادرار با سوند انجام می‌شود. در این موارد به بیمار توصیه می‌شود از زور زدن برای تخلیه ادرار خودداری کند، چون این اقدام منجر به فشار بیشتر روی کلیه‌ها می‌شود.

 بیشتربخوانید:

التهاب مثانه در زنان

 سوند زدن

بهتر است با سوند یک‌بار مصرف هر شش ساعت یک‌بار یا پس از هر بار ادرار کردن برای تخلیه باقیمانده ادرار استفاده شود. در صورتی که بیمار در این مورد توانایی یا همکاری لازم را ندارد، می‌توان از سوند سوپراپوبیک یا سوند فولی دائم استفاده کرد و هفته‌ای یک‌باران را تعویض کرد.

 بیوفیدبک

بیوفیدبک در واقع در آن دسته از بیماران که تخلیه ناقص ادرار در آنان به علت اسپاسم عضلات کف لگن و اسفنکتر خارجی است، کاربرد دارد. در این شیوه به کمک الکترودهایی که به ناحیه پرینه بیمار وصل می‌شود، به بیمار آموزش داده می‌شود که چگونه می‌تواند در حین ادرار کردن با تمرکز و شناسایی عضلات کف لگن، آن‌ها را شل و ریلکس کنند.

 درمان دارویی

درمان دارویی معمولاً شامل استفاده از داروهایی است که انقباض عضله مثانه را تقویت می‌کند مثل بتانکول. همچنین داروهایی که با اثر روی گیرنده‌های گردن مثانه و اسفنکتر ادراری باعث اتساع آن و تخلیه بهتر ادرار می‌شوند. در موارد خاصی که اسپاسم عضلات اسفنکتر عامل انسدادی و اختلال در تخلیه است، از تزریق بوتاکس به‌صورت موضعی جهت شل کردن عضله استفاده می‌شود.

بیشتربخوانید:

سرطان پروستات از اولین نشانه تا آخرین درمان

نورومدولیشن (تحریک عصب ساکرال)

در این شیوه دستگاهی مانند پیس میکر شبیه به یک سیم نازک که با یک ژنراتور باتری دار در ارتباط است، در مجاورت عصب نخاعی ساکرال در قسمت انتهای ستون فقرات که تنظیم کننده انقباضات مثانه است قرار می‌گیرد.

این دستگاه با تولید ایمپالس های الکتریکی باعث تنظیم انقباضات مثانه می‌شوند. یعنی در دو مورد کمک کننده است، هم در موارد مثانه بیش فعال انقباضات غیر عادی را کنترل می‌کند و هم در موارد ضعف تولید انقباض در عضله مثانه به تقویت این انقباضات می‌انجامد.