گفتگو: رضا حسینمردی - روزنامه‌نگار
تحریریه زندگی آنلاین : سال 1379-1380 یک آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی در تهران تأسیس کردم. در آن زمان عده‌ای بابت راه‌اندازی این آزمایشگاه ویروس‌شناسی من را تمسخر می‌کردند ولی من چون می‌دانستم که درمان بسیاری از بیماری‌های ویروسی مانند انواع هپاتیت، ایدز و... خواهد آمد، پس مردم به آزمایش‌ها و آزمایشگاه این بیماری‌های ویروسی نیز احتیاج خواهند داشت. در آن زمان بود که خدمات ویروس‌شناسی در حوزه تشخیص را آغاز کردم
در ابتدای اپیدمی کرونا فقط تشخیص می‌دادیم و موارد مثبت را به رعایت قرنطینه برای مدت دو هفته توصیه می‌کردیم ولی این مدت قرنطینه الآن برای موارد سویه جدید به سه تا چهار هفته افزایش یافته است. فکر می‌کنم طی این مدت بالغ بر چندصد هزار تست کرونا را بررسی کردیم و پاسخ دادیم. اوایل به‌طور شبانه‌روزی نبودیم ولی مدت‌هاست که به‌طور بیست‌وچهار ساعته مشغول هستیم
موضوع منشأ و بحث خلقت ویروس‌ها خیلی مفصل و عمیق است. ولی در مجموع باید دانست که ویروس‌ها در مسیر خلقت، آب و هوا، تغذیه سایر موجودات نقش دارند. بخشی از ساختار ویروس‌ها از آب‌ها به بخشی از ساختار ژنتیکی حیوانات آبزی ورود پیدا می‌کنند و سپس به سایر حیوانات و حتی جامعه انسانی انتقال پیدا می‌کند. این سیکل و چرخه تقریباً برای همه ویروس‌ها وجود دارد و مطرح است
بیشتربخوانید:
کاهش مرگ و میر ، حاکی از موفقیت در واکسیناسیون است ( قسمت اول)
خفاش چه نقشی داشته؟
کرونا ویروس‌ها به‌راحتی در بدن خفاش قابلیت زندگی دارند. در اینجا خفاش به عنوان یک مخزن عمل کرده و موجب انتقال شده است. در شهر ووهان معادن فراوانی وجود دارد که خفاش‌ها در این معادن و غارها زندگی می‌کنند. مرکز تحقیقات کرونا ویروس نیز به همین خاطر در ووهان چین قرار داشته تا بهتر به خفاش‌ها دسترسی پیدا کنند.
فکر میکنید این رخداد در آینده برای بیماری‌های دیگری هم پیش‌بینی شود؟
بله. چند هزار ویروس داریم که هنوز به‌طور کامل شناسایی نشده‌اند و جامعه انسانی همیشه در خطر مواجه با این نوع ویروس‌ها است. ما روزانه میلیاردها ویروس را در زندگی روزمره همراه با غذا، سبزی‌ها و میوه‌ها می‌خوریم ولی خوشبختانه این ویروس‌ها بیماری‌زا نیستند. دستگاه گوارش پر از ویروس‌ها گیاهی است، چون همراه سبزی‌ها و میوه‌ها میلیون‌ها ویروس می‌خوریم.
ویروس‌های بیماری‌زا تهدیدی برای آینده هستند ولی اینکه بتوانند پاندمی (همه‌گیری جهانی) داشته باشند یا آندمیک (منطقه‌ای) ایجاد کنند، وابسته به رفتار انسان و نوع ویروس متفاوت است.
عامل بیماری هاری که در اثر گازگرفتگی سگ‌های ولگرد رخ می‌دهد ویروس است؟ آیا این بیماری از کووید 19 مرگبارتر نیست؟
بله. در دنیا فقط چهار نفر آلوده به ویروس هاری توانستند از این بیماری نجات پیدا کنند! اگر از زمان طلایی که پادتن یا سرم ضد هاری باید تزریق شود بگذرد، دیگر نمی‌توان کاری برای نجات فرد انجام داد، چون ویروس وارد سیستم عصبی شده و آنجا تکثیر می‌شود؛ این زمان طلایی برحسب فاصله محل گزش با سیستم عصبی مرکزی متفاوت است و هر چه محل گاز گرفتگی حیوان هار به نخاع و مغز نزدیک‌تر باشد فرصت طلایی نجات وی کمتر خواهد بود. مرگ در این بیماری صد درصد قابل پیشگیری است، البته اگر به موقع سرم ضد هاری و داروهای لازم تزریق شود.
بیشتربخوانید:
چرا بعضی افراد به کرونا مبتلا نمی شوند؟
وضعیت جهان با سرعت مسافرت‌ها از نقطه‌ای به نقطه دیگر چقدر می‌تواند مانع مهمی در جلوگیری از کنترل به موقع پاندمی‌ها باشد؟
سفرها بسیار نقش دارد. اگر سفرها از چین به این سرعت به نقاط دیگر جهان برقرار نمی‌شد، بی‌شک دنیا با این حجم و سرعت درگیر نبود. نوع ویروس، نحوه انتقال، سرعت در ترانسفر و مسافرت‌ها نقش تعیین کننده‌ای در گسترش بیماری‌های ویروسی دارد. ویروس‌های تنفسی به دلیل ماهیت و راه انتقال قابلیت انتشار سریع‌تر دارند چه با یک تنفس و یک وزش باد می‌توانند از فردی به فرد دیگر منتقل شوند. نقش مهاجرت پرندگان در انتقال آنفولانزای حاد پرندگان را در سال‌های گذشته دیده‌ایم؛ اینکه با چه سرعتی ویروس با کوچ پرندگان از نقطه‌ای به نقطه دیگر گسترش پیدا می‌کند!
به این ترتیب تولید دارو و واکسن از سرعت انتشار و انتقال عقب می‌ماند؟
بله. در حقیقت ما الآن (در دوران اپیدمی و پاندمی کووید 19)، بسیار عقب هستیم. در مورد بیماری‌های نوپدید نمی‌توان پیش‌بینی کرد ولی فقط می‌توان سرعت انتشار را حدس زد. حتی اوایل شیوع کووید 19 ما نمی‌دانستیم که ویروس از طریق ذرات تنفسی و سرفه کردن منتقل می‌شود یا فقط با وزش باد و از طریق ذرات معلق در هوا این ویروس منتقل می‌شود! متأسفانه شناخت ما در جزئیات انتقال این بیماری هنوز کامل نیست. اینکه یک فرد طی چند ساعت می‌تواند از یک نقطه دنیا به نقطه‌ای دیگر برود به گسترش سریع بیماری کمک می‌کند چون از سریع‌ترین راه انتقال یعنی تنفس سرایت خواهد کرد و این دغدغه دانشمندان در کنترل بیماری است.
ویروس‌ها در بروز برخی سرطان‌ها دخیل هستند. در این خصوص بیشتر بفرمایید.
بله. درصدی از سرطان‌ها ویروسی‌اند. ویروس‌هایی مانند (اچ.تی.آل. وی) ویروس‌های خانواده پاپیلوما ویروس که در خانها و مردانی که ختنه نکرده‌اند موجب سرطان ناحیه تناسلی می‌شود. همچنین ویروس‌های هپاتیت بی، هپاتیت سی، می‌توانند در انسان عامل سرطان کبد باشند.
البته برخی ویروس‌ها موسوم به ویروس‌های اونکولایتیک، می‌توانند موجب بروز سرطان شوند. این ویروس‌ها می‌توانند به داخل سلول سرطانی نفوذ کرده و موجب از بین رفتن آن سلول شود. مانند ویروس سرخک. اگر ویروس را به حال خود رها کنیم، بافت سرطانی می‌شود. از میان افرادی که به ویروس (اچ.تی.آل. وی) مبتلا می‌شوند حدود سه درصد درگیر سرطان خواهند شد ولی در بقیه افراد سیر بیماری به قدری کند است که تا پایان عمر هیچ اتفاقی نمی‌افتد.
در مورد ویروس‌های پاپیلوما انواعی شامل پاپیلوما 16،18،31،33،39،45، انواع پر خطر این ویروس هستند که می‌توانند موجب سرطان ناحیه تناسلی شوند. البته این در مورد افرادی است که از ابتلا خود بی‌اطلاع‌اند و برای معاینات دوره‌ای مانند پاپ اسمیر مراجعه نکرده‌اند. اگر همین افراد مبتلا هر سال تست پاپ اسمیر بدهند می‌توانند از سرطانی شدن جلوگیری کرده و در صورت بروز با اقدام به موقع از رخدادهای ناگوار بعدی جلوگیری کنند.
در مورد بیماری‌های هپاتیت بی و سی، مزمن بودن بیماری موجب تخریب سلول‌های کبدی می‌شود. تلاش برای بازسازی سلول‌های کبدی توسط بدن و تخریب آن توسط عامل ویروسی موجب تغییرات و جهش‌های سلولی شده که به سرطانی شدن کبد منجر خواهد شد. البته این سیکل در همه موارد رخ نمی‌دهد بلکه در درصدی از افرادی که مبتلا هستند رخ می‌دهد. امروزه خوشبختانه مبتلایان به هپاتیت سی، با خوردن دارو به مدت یک ماه می‌توانند به‌طور صد درد صد درمان شوند. هپاتیت بی هم قابل کنترل است و با مصرف دارو از سرعت تکثیر ویروس جلوگیری شده و از تخریب و سرطانی شدن بافت کبد جلوگیری خواهد شد.
بیشتربخوانید:
ماهیت ایمنی چیست و چه مدت طول میکشد؟
شما در این خصوص پژوهش میکنید؟
در مورد بیماری‌های ویروسی تحقیق می‌کنیم. بخصوص در مورد بیماری‌های ویروسی که درمان قطعی ندارند مشغول تحقیق هستیم.
واکسن ضد ویروس پاپیلومای انسانی (اچ.پی.وی) عامل سرطان دهانه رحم در دنیا تولید شده است. نظر شما در خصوص اهمیت استفاده از این واکسن چیست؟
طبیعی است که واکسن زدن بخصوص واکسنی که بر علیه انواع پرخطر ویروس یعنی سویه‌های شماره 16 و 18 تولید شده مهم است و تا حد زیادی از بروز سرطان گردن رحم جلوگیری می‌کند. اما این واکسن‌ها نسبت به تنوعی که ویروس‌های این خانواده دارند کافی نیست. اگر چه امروزه واکسنی تولید شده که برای 9 ویروس که 7 مورد آن پر خطر هستند می‌تواند ایمنی ایجاد کند ولی آن هم ضمانت مصونیت قطعی و صد درصد ندارد. اگر بتوان دسترسی داشت و در سنین بلوغ و قبل از آغاز ارتباط جنسی این واکسن را تجویز کرد، می‌توان کمک فراوانی نمود. ملاک استفاده از این واکسن سن افراد نیست؛ زمان مفید و مؤثر تزریق واکسن، پیش از آغاز هرگونه فعالیت و ارتباط جنسی و هرگونه آلودگی است.
طی مدت اخیر شاهد برخی رفتارهای واکسن گریزی افراد در دنیا بودیم. در مجموع نظر شما در مورد اهمیت واکسیناسیون چیست؟
ما نمی‌دانیم که اگر مردم برای برخی از بیماری‌ها واکسن نمی‌زدند تاکنون چه رخدادهای خوبی برای آینده برایشان رخ می‌داد، ولی اتفاقات بد را میدانیم. میدانیم که اگر واکسن نزنیم تلفات بالا می‌رود. میدانیم که اگر واکسن بزنیم در صورت احتمال ابتلا، به نوع خفیف آن مبتلا شده‌ایم و درمان آسان، میزان بستری شدن و تلفات پایین خواهد بود.
عده‌ای معتقدند که با مراقبت و پیشگیری می‌توانند بدون زدن واکسن در مقابل بیماری ایستادگی کنند. این در شرایطی است که این افراد در برابر جامعه و عزیزان خود نیز وظایفی دارند. من معتقدم که بر اساس عقل باید کار انجام داد. وقتی شاهد این هستیم که تلفات در جهان پیرو واکسیناسیون کاهش پیدا می‌کند پس باید واکسن زد و این وظیفه همگانی است. برخی از بیماری‌ها مانند آبله، فلج اطفال، سرخک... با واکسیناسیون ریشه‌کن شده یا در حال ریشه‌کنی است. حدود سه دهه پیش سازمان جهانی بهداشت، جهان عاری از آبله را اعلام کرد و در مورد بقیه بیماری‌ها نیز در آینده شاهد این رخداد خواهیم بود.
واکسیناسیون کووید 19، تلفات، بستری و ابتلا به موارد شدید را کاهش خواهد داد.
در مورد تولید واکسن ضد کووید 19 ایران در چه جایگاهی است؟ آینده را چگونه ارزیابی میکنید؟
در مورد واکسن‌های تولید شده از ویروس کشته شده در ایران، تصور می‌کنم در یکی دو ماه آینده (تا زمستان) تعداد سه تا پنج میلیون دوز به‌طور ماهانه واکسن در کشور تولید شود. بقیه شرکت‌های تولیدی در حال تولید واکسن با پلت فورم‌های مختلف از جمله ریکامبینانت، نوع کوبایی که با اتصال توکسوئید کزار تولید می‌شود، واکسن تولیدی موسسه رازی که نوترکیب است. اگر همه این عزیزان موفق شوند، ایران یکی از بزرگترین صادر کنندگان واکسن خواهد بود؛ البته درصورتی‌که متقاضی خرید وجود داشته باشد. مطمئناً طی حدود پنج ماه آینده تقاضا برای واکسن کاهش خواهد یافت ولی شاید به تزریق دوز سوم نیز احتیاج داشته باشیم. فکر می‌کنم واکسن تولید داخل کفاف نیاز کشور را بدهد.
بیشتربخوانید:
ژنتیک افراد در نوع ابتلا به کرونا چه تاثیری دارد؟
جهش‌ها و سویه‌های جدید ویروس چه اختلالی در تولید واکسن مؤثر و فراگیرتر ایجاد خواهد کرد؟
جهش‌ها و سویه‌های جدید ویروس در تولید واکسن نقشی ندارد. در تولید واکسن، ویروس نوع اصلی واریانت جدا شده از سویه ووهان است. اگر بین نوع اصلی و نوع دلتا تفاوت خیلی زیاد باشد به‌گونه‌ای که بدن آنتی‌بادی‌های حاصل شده در اثر تزریق واکسن را نشناسد و راحت بتواند فرد، فردی دیگر را آلوده کند مجبوریم سویه ویروس برای تولید واکسن را تغییر دهیم. (اصطلاحاً بذر عوض می‌شود). در این صورت واریانت دلتا منبع تولید واکسن خواهد بود یا اینکه "مونو والان" حذف می‌شود و "پلی والان" تولید خواهد شد. یعنی سویه‌های مختلف موجود در جامعه را در مسیر تولید واکسن قرار می‌دهیم. مثلاً سویه‌های ویروس ووهان به علاوه انواع سویه‌های آلفا، دلتا، لامبدا... در تولید استفاده می‌شود. بدین ترتیب تنوع در تولید بالا می‌رود و ایمنی‌زایی وسیع‌تر می‌شود.
این سیاست‌گذاری را چه کسی انجام می‌دهد؟
این خط دهی توسط ویروس‌شناسانی که ویروس را در نمونه‌های بیماران مبتلا شناسایی می‌کنند و آنچه در جامعه شایع است انجام می‌شود.
الآن کسانی که واکسن ووهان را تزریق کرده‌اند، شصت درصد مقاومت در مقابل سویه دلتا خواهند داشت اما موارد نیاز به بستری خیلی بیشتر کاهش پیدا خواهد کرد چون ایمنی متقاطع خواهیم داشت. این بدان معناست که شما وقتی یک واکسن علیه یک ویروس تزریق میکنید، بدن شما را در مقابل یک سویه دیگر از ویروس همان خانواده نیز مصون می‌کند. الآن هر کسی که واکسن زده، حدود هفتاد تا هشتاد درصد در مقابل سویه دلتا مقاوم است.
شما در آزمایشگاه خود به‌تازگی بررسی از نظر میزان آنتی‌بادی تولید شده در بدن افرادی که واکسن با برندهای مختلف در کشور تزریق کرده‌اند را انجام داده‌اید. نتیجه چه بوده است؟
طی بررسی انجام شده میزان آنتی‌بادی در افراد را بر اساس نوع واکسن‌های تزریق شده از جمله: آسترازنکا، اسپوتنیک، برکت، سینوفارم مقایسه کردیم. مشخص شد که تفاوت معناداری در میزان آنتی‌بادی تولید شدن در بدن این افراد وجود نداشت. ولی در مجموع واکنش سیستم ایمنی بدن افراد مختلف به نوع واکسن تزریقی متفاوت است. این ایمنی‌زایی به مجموعه‌ای از عوامل از جمله، سن، جنسیت، وزن، بیماری‌های زمینه‌ای و از همه مهم‌تر سیستم ایمنی بستگی دارد. خدا را شکر این واکسن‌های مصرفی در کشور نتایج خوبی در ایمنی‌زایی داشته است.
موفقیت واکسیناسیون اخیر چطور مشخص و اثبات می‌شود؟
خوشبختانه با انجام واکسیناسیون میزان شیوع و بستری در حال کاهش است. امیدواریم همه نتایج مورد انتظار در زمستان مشخص شود. با توجه به شرایط شیوع این بیماری در زمستان و نزدیک بودن مردم همچنین سرما و بسته بودن فضاهای سرپوشیده، اگر تعداد مرگ‌ومیر در این زمستان کاهش یابد، می‌توان گفت که واکسیناسیون موفقی داشته‌ایم.
شاخص موفقیت واکسیناسیون با افزایش تعداد موارد واکسیناسیون طی ماه‌های اخیر افزایش یافته است. ما انتظار نداریم آمار مبتلایان کم شود، بلکه انتظارمان این است که موارد مرگ ناشی از کووید کاهش یابد.
زمانی که اولین موارد ابتلا در کشور اعلام شد شما چه کمکی کردید؟
من هرجایی که باشم و هرکاری که از دستم بر آمده انجام دادم چون معتقدم که از جنس همین مردم هستم و با پول همین مردم درس خواندم. سعی و تلاشم این بوده که زودتر به تشخیص و درمان برسیم. اگر لازم بوده جایی در بیمارستانی بخش تشخیص ویروس راه‌اندازی کنم، این کار را کردم. در بیمارستان فیروزگر بخش اختصاصی آزمایشگاه ویروس راه‌اندازی کردم و در زمان مناسب به مدیر بعدی که توانایی اداره آنجا را پیدا کرده بود تحویل دادم. سپس در بیمارستان حضرت رسول (ص)، بیمارستان محب و دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، تست‌های مربوطه را در گروه ویروس‌شناسی راه‌اندازی کردم. با دستور و مساعدت رئیس دانشگاه موفق به برقراری ظرفیت انجام روزانه شش هزار مورد تست از فروردین 1399 شدیم. در دانشگاه علوم پزشکی ایران دیگر نیازی به ارجاع نمونه نداشتیم. زمان پاسخ‌دهی نمونه ارسالی از بیست‌وچهار ساعت، اکنون به شش تا هشت ساعت کاهش پیدا کرده است.
سختی‌ها و هزینه‌ها با وجود پاندمی و حجم متقاضی چقدر بود؟
در دنیا نیز به دلیل افزایش متقاضی انجام تست، تهیه و تأمین مواد و تجهیزات مرتبط با تست تشخیصی کووید 19 مشکلات و دشواری‌هایی برای مردم به وجود آمد. قیمت آنزیم، کیت استخراج، تجهیزات... یکباره بالا رفت و یا اینکه نایاب شد. خوشبختانه با مجوزی که به‌موقع وزارت بهداشت صادر کرد، بخشی از نیازهای کشور تأمین و خرید لازم انجام شد. ما خوشبختانه با داشتن بخش عمده‌ای از این مواد و تجهیزات در آزمایشگاه و انبار با مشکل کمبود جدی مواجه نشدیم.
تست‌های سریع و خانگی موسوم به رپید تست چقدر قابل اعتماد و کمک‌رسان هستند؟
رپید تست‌هایی که قادر به شناسایی آنتی‌ژن هستند، وقتی دقیق عمل می‌کنند که تعداد ویروس‌های موجود در حلق و گلو زیاد باشند. در این شرایط شاید تا هفتاد درصد قابل اعتماد باشند و صحیح پاسخ دهند ولی در مواردی که ویروس‌ها کم باشند تشخیص صحیح نخواهد داد. بدین ترتیب چون پاسخ منفی کاذب می‌دهند قابل اعتماد نیستند؛ فرد تصور می‌کند مبتلا نیست بلکه درواقع ناقل است و می‌تواند سایرین را مبتلا کند!
مردم چشم‌انتظار دارو و درمان قطعی کرونا هستند. در حال حاضر وضعیت چگونه است؟
تعدادی دارو برای درمان کرونا مطرح شد ولی اثربخشی نداشت یا اینکه فقط یکی دو روز ترخیص بیمار را از بیمارستان تسریع می‌کرد. متأسفانه در سطح وسیعی تبلیغ شد و شاهد بودیم که بیمار مبتلا به کرونا، سرم به دست به دنبال دارو بود و شش بار باید برای تزریق دارو به بیمارستان می‌رفت که حتی کشور با کمبود سرم مواجه شد. خوشبختانه جلوی آن گرفته شد. اکنون اگر دارو اثربخشی داشته باشد، بجا مصرف می‌شود.
دارویی که الآن در آستانه دریافت تأییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا (اف.دی. ای) است، "مولنوپیراویر" نام دارد. ایران نیز در حال تحقیق روی این دارو است و اگر تأییدیه جهانی بگیرد چند شرکت داروسازی داخلی، توانایی تولید داروی جدید را خواهند داشت. البته ماده اولیه آن از خارج کشور می‌آید ولی برخی شرکت‌های دارویی توانایی سنتز و ساخت آن را دارند و همه آماده‌باش هستیم. این دارو چهارصد و هشتصد میلی‌گرمی به مدت پنج روز تجویز می‌شود که قادر است جلوی تکثیر ویروس را بگیرد.
شما با وجود اینکه ویروس‌شناس هستید و امکان تهیه دارو و واکسن نیز برای خانواده داشتید، ولی متأسفانه به‌تازگی بر اثر کووید 19 برادر عزیزتان که جوان و پدر دو دختر کوچک بود را از دست دادید! تسلیت عرض می‌کنم.
بله. متأسفانه برادر من هم مبتلا شد؛ همه فکر می‌کردند چون "علی کیوانی" برادر من است حتماً دسترسی به واکسن دارد یا شرایط درمانی و بیمارستانی خوبی برای او فراهم می‌شود ولی اینطور نبود. متأسفانه دست همه پزشکان بسته بود. واقعیت این است که نمی‌دانیم در کدام بیمار، ویروس چه واکنشی نشان می‌دهد. متأسفانه نوبت واکسن برادر من که حدود چهل‌وپنج سال سن داشت هنوز نرسیده بود و من نیز هیچ تلاشی برای اینکه جهت برادرم واکسن تهیه کنم، نکردم. به خاطر اینکه همه مردم، برادر و خواهر من هستند و اگر کمبودی وجود دارد باید برای همه باشد. فقط می‌خواهم بگویم برادر من به آن تکاملی که یک انسان باید در این دنیا برسد، رسیده بود. انسانی خیر و نیکوکار بود؛ ما از خواب‌هایی که چندی پیش نزدیکان دیدند، حضور او را حس می‌کنیم، بی‌شک جایگاه خوبی در دنیای دیگر خواهد داشت و من به او حسرت می‌خورم. روحش شاد.
اگرچه پذیرش و تحمل این ضایعه برای همه کسانی که عزیزان خود را بر اثر کرونا از دست داده‌اند بسیار دشوار است ولی باید دانست که فقط نام نیک است که از انسان به‌جا خواهد ماند. نباید اجازه بدهیم این بلایا فرصت انجام کار خوب را از انسان بگیرد.
سال تحصیلی جدید است. خانواده‌ها نگران و دغدغه‌مند هستند. چه توصیه‌ای در مورد واکسیناسیون دانش آموزان دارید؟
واکسن برای سن پایین منعی ندارد. اگر در ابتدا تأکید بر واکسیناسیون بالای شانزده سال بود به خاطر این بود که در کشور کمبود واکسن داشتیم و نکته دیگر اینکه بیشترین تلفات در سنین بالاتر رخ می‌داد. نکته دیگر اینکه باید عوارض واکسن‌ها بخصوص انواع جدید را در بچه‌ها و سنین پایین بررسی و مطالعه می‌کردیم. مطالعات در آن موقع کافی و کامل نبود. تزریق واکسن‌های تولید شده از ویروس کشته، نگرانی خاصی ندارد و اساساً مرگ‌ومیر این بیماری در کودکان کم است. در نهایت به ایمنی اجتماعی که باید طی آن بیش از هفتاد درصد مردم واکسینه شده باشند برسیم. الآن که واکسیناسیون در سنین بالا در حال تکمیل و اتمام است، بازگشایی مدارس مشکل‌ساز نخواهد بود. بچه‌ها چه واکسن بزنند و چه واکسن نزنند، مشکلی آنان را تهدید نمی‌کند.
در پایان صحبت آخر شما چیست؟
این بیماری را یک بلای طبیعی تلقی کنید. بدتر از این هم در دنیا بوده است. همین صد سال پیش آنفولانزا در دنیا بیش از پنجاه میلیون نفر را کشت درحالی‌که تلفات کرونا در دنیا اکنون حدود پنج میلیون است. به امید خدا و تلاش محققان، پزشکان و کمک مردم این بیماری نیز کنترل خواهد شد. سلامت باشید.
