گفتگو: رضا حسینمردی - روزنامه‌نگار
تحریریه زندگی آنلاین : سال 1379-1380 یک آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی در تهران تأسیس کردم. در آن زمان عده‌ای بابت راه‌اندازی این آزمایشگاه ویروس‌شناسی من را تمسخر می‌کردند ولی من چون می‌دانستم که درمان بسیاری از بیماری‌های ویروسی مانند انواع هپاتیت، ایدز و... خواهد آمد، پس مردم به آزمایش‌ها و آزمایشگاه این بیماری‌های ویروسی نیز احتیاج خواهند داشت. در آن زمان بود که خدمات ویروس‌شناسی در حوزه تشخیص را آغاز کردم
در ابتدای اپیدمی کرونا فقط تشخیص می‌دادیم و موارد مثبت را به رعایت قرنطینه برای مدت دو هفته توصیه می‌کردیم ولی این مدت قرنطینه الآن برای موارد سویه جدید به سه تا چهار هفته افزایش یافته است. فکر می‌کنم طی این مدت بالغ بر چندصد هزار تست کرونا را بررسی کردیم و پاسخ دادیم. اوایل به‌طور شبانه‌روزی نبودیم ولی مدت‌هاست که به‌طور بیست‌وچهار ساعته مشغول هستیم
موضوع منشأ و بحث خلقت ویروس‌ها خیلی مفصل و عمیق است. ولی در مجموع باید دانست که ویروس‌ها در مسیر خلقت، آب و هوا، تغذیه سایر موجودات نقش دارند. بخشی از ساختار ویروس‌ها از آب‌ها به بخشی از ساختار ژنتیکی حیوانات آبزی ورود پیدا می‌کنند و سپس به سایر حیوانات و حتی جامعه انسانی انتقال پیدا می‌کند. این سیکل و چرخه تقریباً برای همه ویروس‌ها وجود دارد و مطرح است
کرونا ویروس‌ها به‌راحتی در بدن خفاش قابلیت زندگی دارند. در اینجا خفاش به‌عنوان یک مخزن عمل کرده و موجب انتقال شده است. در شهر ووهان معادن فراوانی وجود دارد که خفاش‌ها در این معادن و غارها زندگی می‌کنند. مرکز تحقیقات کرونا ویروس نیز به همین خاطر در ووهان چین قرار داشته تا بهتر به خفاش‌ها دسترسی پیدا کنند
عده‌ای معتقدند که با مراقبت و پیشگیری می‌توانند بدون زدن واکسن در مقابل بیماری ایستادگی کنند. این در شرایطی است که این افراد در برابر جامعه و عزیزان خود نیز وظایفی دارند. من معتقدم که بر اساس عقل باید کار انجام داد. وقتی شاهد این هستیم که تلفات در جهان پیرو واکسیناسیون کاهش پیدا می‌کند پس باید واکسن زد و این وظیفه همگانی است
رپید تست‌هایی که قادر به شناسایی آنتی‌ژن هستند، وقتی دقیق عمل می‌کنند که تعداد ویروس‌های موجود در حلق و گلو زیاد باشند. در این شرایط شاید تا هفتاد درصد قابل اعتماد باشند و صحیح پاسخ دهند ولی در مواردی که ویروس‌ها کم باشند تشخیص صحیح نخواهد داد. بدین ترتیب چون پاسخ منفی کاذب می‌دهند قابل اعتماد نیستند؛ فرد تصور می‌کند مبتلا نیست بلکه درواقع ناقل است و می‌تواند سایرین را مبتلا کند
الآن کسانی که واکسن ووهان را تزریق کرده‌اند، شصت درصد مقاومت در مقابل سویه دلتا خواهند داشت اما موارد نیاز به بستری خیلی بیشتر کاهش پیدا خواهد کرد چون ایمنی متقاطع خواهیم داشت. این بدان معناست که شما وقتی یک واکسن علیه یک ویروس تزریق میکنید، بدن شما را در مقابل یک‌سویه دیگر از ویروس همان خانواده نیز مصون می‌کند
بیشتربخوانید:
ماهیت ایمنی چیست و چه مدت طول میکشد؟
دکتر حسین کیوانی متولد یازدهم آذر 1344 در اصفهان، پس از دریافت مدرک پزشکی عمومی از دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1368 برای ادامه تحصیل به فرانسه و کانادا سفر کرد.
وی دارای مدرک دکترای تخصصی ویروس‌شناسی از دانشکده پزشکی دانشگاه شربروک کانادا (1996) است.
ایشان عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان (1992-1990)، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران از سال 2004 تاکنون، بنیانگذار و مدیر تشخیص قبل از تولد تالاسمی در آزمایشگاه‌ها، بنیانگذار و مدیر آزمایشگاه تحقیقاتی بیوتکنولوژی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان (1996-1998)، مشاور مدیرکل دفتر تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت (1998-1999)، معاون دفتر تجهیزات پزشکی و مدیر کل دفتر تجهیزات پزشکی (2002- 2006)، عضو کمیته تولید، بازرسی و استانداردسازی سلامت وزارت بهداشت (2000-2006)، مدیر شورای سیاستگذاری تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت (2002-2006)، عضو کمیته خرید بیمه رفاه و اجتماعی سازمان (2003-2006)، عضو کمیته مصدومان شیمیایی جنگ (2003-2006)، عضو کمیته فنی تشخیص تالاسمی آزمایشگاه در وزارت بهداشت (2003-2006)، ویروس‌شناس سازمان پزشکی قانونی ایران (2002-2011)، مدیر کل توسعه فناوری سلامت در وزارت بهداشت (2009-2012)،
مشاور بیوتکنولوژی در انستیتو پاستور ایران (2011-2013)
عضو کمیته علوم، تحقیقات و فناوری ایران (2011-2012)
مدیر کل دفتر تجهیزات پزشکی در ایران وزارت بهداشت (2013-2014)بوده است.
وی مؤسس نخستین آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی در بخش خصوصی در ایران است که مجهز به پیشرفته‌ترین دستگاه‌های تخصصی و پرسنلی متبحر بوده و در این مدت که ویروس کرونا موجب غافلگیری مردم و مسئولان شد، توانست خدمات ارزنده تشخیصی و مشاوره‌ای ارائه دهد؛ به‌گونه‌ای که شاید با قاطعیت بتوان گفت زحمات و خدمات وی طی این مدت حیات‌بخش و سرنوشت‌ساز بوده است. دکتر کیوانی همچنین مقالات علمی متعددی در حوزه تحصیلی و فعالیتی خود منتشر کرده که نقش مهمی در ارتقاء جایگاه علمی داخلی و بین‌المللی ایشان داشته است. وی همچنین در طول دوران تصدی خود به‌عنوان مدیر کل تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خدمات اثربخش و ماندگاری در این عرصه ارائه کرده است. وی اکنون استاد ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران است و علاوه بر تدریس و پژوهش در آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی کیوان، خدمات ارزنده‌ای ارائه می‌دهد.
بیشتربخوانید:
ابتلا به ویروس‌های خفیف کرونا می‌تواند از ابتلا به کرونای شدید جلوگیری کند؟
باید دانست که رشته ویروس‌شناسی پزشکی، شاخه‌ای از علوم پایه پزشکی است که دانش‌آموختگان طی تحصیل، اطلاعات لازم در مورد ویژگی‌های ویروس‌ها مانند ساختمان، ماهیت و روش تکثیر، عفونت‌زایی، اپیدمیولوژی، تشخیص، تعیین هویت، همچنین کمک به کنترل، پیشگیری و درمان بیماری‌های ویروسی و نیز تبیین نقش آنها در بیولوژی سلولی و مولکولی را کسب می‌نمایند تا توانایی انجام فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، تشخیصی و خدمات پزشکی مربوطه را فراگیرند.
دانش‌آموختگان این رشته، ویژگی‌ها و مهارت‌های لازم مانند دانش و مهارت‌های تئوری و عملی، بلوغ اجتماعی در انجام وظایف حرفه‌ای این رشته را دارا بوده به‌طوری‌که بتوانند با استفاده از آخرین اطلاعات و دستاوردهای علوم پزشکی و تکنولوژی پیشرفته در ایران و جهان در جهت آموزش، تشخیص بیماری‌ها و کمک به حفظ و ارتقای سلامت بیماران انجام وظیفه کنند.
با این مقدمه گفتگویی با دکتر حسین کیوانی در این روزهای پاییز 1400 ترتیب دادیم. اگرچه در غم از دست دادن برادر است ولی دعوت مجله دنیای سلامت را پذیرفت.
جناب دکتر علاقه شما به ویروس‌شناسی از کجا شکل گرفت؟
علاقه من به علوم پایه و این رشته از دوران دانشجویی شکل گرفت. در آن زمان رشته ایمونولوژی خیلی مطرح بود. از سال 1362 تا 1367 که مشغول تحصیل در دانشگاه تهران بودم، دانش ایمونولوژی خیلی مطرح و سر زبان‌ها بود. گفته می‌شد با دستکاری در سیستم ایمنی می‌شود بسیاری از بیماری‌ها را درمان کرد (ایمونوتراپی). من خیلی به این موضوع و دانش ایمونولوژی علاقه داشتم. بعدها روش‌هایی مانند ژن تراپی و درمان بیماری از طریق ژن مطرح شد. من با این علاقه و هدف به رشته ویروس‌شناسی گرایش پیدا کردم و در این زمینه تحصیلاتم را ادامه دادم. امروزه باید دانست که علوم پایه مرزی ندارند. یک متخصص باید از همه علوم و دانش‌های مرتبط مطلع باشد؛ دانش‌ها همه به هم تنیده است.
من در فرانسه و کانادا تحصیلاتم را در زمینه ویروس‌شناسی ادامه دادم. در فرانسه در بیمارستان لپرونی، روی ویروس (اچ.آی.وی) کار می‌کردم؛ مدتی هم با آقای دکتر "مونتانیه" کاشف ویروس اچ.آی.وی، همکاری داشتم. بعد برای ادامه تحصیل به کانادا رفتم و روی آدنو ویروس‌ها و ساخت ناقل‌هایی برای ژن درمان کار کردم و در نهایت سال 1996 فارغ‌التحصیل شدم و به کشور بازگشتم. چند سال بعد سال 1379-1380 یک آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی در تهران تأسیس کردم. در آن زمان عده‌ای بابت راه‌اندازی این آزمایشگاه ویروس‌شناسی من را تمسخر می‌کردند ولی من چون می‌دانستم که درمان بسیاری از بیماری‌های ویروسی مانند انواع هپاتیت، ایدز و... خواهد آمد، پس مردم به آزمایش‌ها و آزمایشگاه این بیماری‌های ویروسی نیز احتیاج خواهند داشت. در آن زمان بود که خدمات ویروس‌شناسی در حوزه تشخیص را آغاز کردم و تاکنون به ارائه این خدمت تخصصی برای هموطنانم ادامه داده‌ام.
بیشتربخوانید:
ژنتیک افراد در نوع ابتلا به کرونا چه تاثیری دارد؟
در این آزمایشگاه چه میکنید و طی این مدت اپیدمی کووید 19 چه بر شما گذشت؟
ما تمام خدمات تشخیص بیماری‌های ویروسی انسانی و بیماری‌های ویروسی دامی را قادر به تشخیص هستیم. تست‌های تخصصی که برای تشخیص و درمان بیماران کاربردی است را در آزمایشگاه کیوان، طی سالیان گذشته انجام داده‌ایم که از این بابت کمک شایان به پزشکان و بیماران شده است. من مرکز تحقیقاتی نیز در کنار این آزمایشگاه تأسیس کردم و فعالیت‌های پژوهشی انجام می‌دهم. موادی که برای کشت ویروس و ساخت واکسن استفاده می‌شود با منشاء حیوانی است و باید از این طریق تأمین شود. به همین خاطر و در این راستا مشغول انجام تحقیقاتی هستیم. یک ساختمان با حدود 1200 متر مساحت مفید دارای دستگاه‌های تخصصی جهت تحقیقات ویروس‌شناسی در اختیار داریم و مشاوره‌های تخصصی نیز می‌دهیم.
ما نخستین آزمایشگاه تشخیص ویروس در کشور هستیم و اولین آزمایشگاهی که در آغاز اپیدمی کووید 19 توانستیم به تشخیص این ویروس در نمونه‌های ارسالی بپردازیم.
در ابتدا با هجمه مردم مواجه شدیم ولی با مدیریت به موقع توانستیم نمونه‌های افرادی که مشکوک و علامت دارد بودند را بررسی کنیم و به موقع پاسخ دهیم. در آن اوایل که مرگ‌ومیر زیاد نبود، سویه اولیه با نوع دلتای امروزی که قدرت سرایت بالایی دارد تفاوت داشت.
در ابتدای اپیدمی کرونا فقط تشخیص می‌دادیم و موارد مثبت را به رعایت قرنطینه برای مدت دو هفته توصیه می‌کردیم ولی این مدت قرنطینه الآن برای موارد سویه جدید به سه تا چهار هفته افزایش یافته است. فکر می‌کنم طی این مدت بالغ بر چندصد هزار تست کرونا را بررسی کردیم و پاسخ دادیم. اوایل به‌طور شبانه‌روزی نبودیم ولی مدت‌هاست که به‌طور بیست‌وچهار ساعته مشغول هستیم.
از بسیاری بیمارستان‌ها بخصوص بیمارستان‌های حوزه فعالیت دانشگاه علوم پزشکی ایران، نمونه فراوان داشتیم که بیماران مثبت را سریع تفکیک و ایزوله کنند. خوشبختانه بعداز ما بسیاری دیگر از آزمایشگاه‌ها مشغول راه‌اندازی تست کووید 19 شدند. ولی هنوز ما مرجع مهم ویروس‌شناسی در کشور هستیم و برای سایر بیماری‌ها مانند زگیل تناسلی، ایدز، هپاتیت و... در کنار آن کرونا نیز این خدمات تشخیصی را ارائه می‌دهیم.
کاری که فکر می‌کنیم اخلاقی و درست بود و هیچ منتی بر کسی نمی‌گذاریم این است که در آن مدت آغاز اپیدمی تعرفه دریافتی آزمایشگاه کیوان، بابت تست کووید 19 مبلغ دویست تا دویست‌وپنجاه هزار تومان بود درحالی‌که تعرفه مصوب از سوی وزارت بهداشت دو برابر این مقدار اعلام شده بود و الآن حدود سیصد و چهل هزار تومان است. این کار را کردیم که سودجویی از محل تشخیص بیماری مردمی که مضطرب و نگران تشخیص بیماری خود هستند به وجود نیاید. هزینه تست به‌علاوه سود جزئی از مردم دریافت می‌کردیم. اصلاً منصفانه نیست که یک کارگر برای بازگشت به کار خود مجبور باشد بخش قابل‌توجهی از حقوق خود را برای انجام چند مرحله تست بپردازد. حتی در مورد بیماری‌هایی که تست آن را به‌طور انحصاری ما انجام می‌دهیم مثل ایدز و هپاتیت، نیز تعرفه دریافتی ما از تعرفه اعلامی دولتی کمتر است.
مردم برای دریافت تأییدیه جهت رفتن به سفرهای خارجی به ما مراجعه می‌کنند که ما موارد مثبت را اجازه نمی‌دهیم سفر بروند؛ مردم باید دقت کنند و اصرار بیجا برای مسافرت نکنند. سوش‌های جدید کووید ماندگاری بیشتری در بدن دارند. طبق دستورالعمل جدید قرنطینه و مراقبت‌ها از دو هفته پس از بهبودی علائم به سه هفته در آمریکا افزایش پیدا کرده ولی مردم باید بدانند که این ویروس چهار تا پنج هفته می‌تواند در حلق بماند.
بیشتربخوانید:
کرونا ماندگار است، خود را با آن وفق دهید
جناب دکتر به موضوع ویروس‌ها برگردیم، لطفاً در ابتدا تعریفی از ویروس‌ها و گستره تولید مثلی آنان بفرمایید.
ویروس‌ها بخشی از خلقت و چرخه حیات‌اند. برخلاف تصور مردم که خیال می‌کنند تمامی ویروس‌ها مضر هستند، اینطور نیست. ویروس‌ها در تکوین و تکامل موجودات نقش داشته و دخیل بوده‌اند. باید بدانید که در بخشی از ژنوم (ساختار ژنتیکی) انسان حدود پنج تا هشت درصد این ساختار از ساختار ژنتیکی ویروس‌ها تشکیل شده است. یعنی در بخشی از چرخه تکامل انسان و موجودات زنده، ویروس‌ها نقش داشته‌اند. اگر ویروس‌ها نبودند، البته منظورم ویروس‌های بیماری‌زا نیست؛ منظورم ویروس‌هایی که در اقیانوس‌ها و دریاها زندگی می‌کنند است؛ اگر این ویروس‌ها نبودند چرخه آب و هوا و محیط زیست بدین شکل که الآن برقرار است وجود نداشت. ویروس‌ها و باکتریوفاژها که قادر به تجزیه تک یاخته‌ها هستند روزانه تعداد زیادی از موجودات ذره‌بینی مانند فیتوپلانگتون‌ها را در آب دریاها تجزیه کرده که از لاشه آن، سایر پلانگتون‌ها تغذیه کرده و همچنین از پلانگتون‌ها ماهی‌ها تغذیه می‌کنند از ماهی‌ها نیز موجودات بزرگ‌تر تغذیه می‌کنند و بدین شکل ویروس‌ها در چرخه زیستی و تغذیه‌ای موجودات نقش دارند.
برخی از این ویروس‌ها بیماری‌زا می‌شوند. موضوع منشاء و بحث خلقت ویروس‌ها خیلی مفصل و عمیق است. ولی در مجموع باید دانست که ویروس‌ها در مسیر خلقت، آب و هوا، تغذیه سایر موجودات نقش دارند. بخشی از ساختار ویروس‌ها از آب‌ها به بخشی از ساختار ژنتیکی حیوانات آبزی ورود پیدا می‌کنند و سپس به سایر حیوانات و حتی جامعه انسانی انتقال پیدا می‌کند. این سیکل و چرخه تقریباً برای همه ویروس‌ها وجود دارد و مطرح است.
شاید یک تعبیر آیه شریف قرآن که اشاره شده "من الماء کلشی حی" همین موضوع باشد. ارتباط آب با حیات موجودات همین موضوع است.
دانش ویروس‌شناسی از چه زمانی مورد توجه قرار گرفت؟ لطفاً کمی در مورد تاریخچه آن صحبت کنید.
عوامل ایجاد کننده برخی از بیماری‌ها در ابتدا ناشناس بود. اینکه موجود زنده یا غیر زنده عامل بیماری است موضوعی که مدت‌ها ذهن دانشمندان را درگیر کرده بود. فرضیه‌های مختلف و آزمایشات متعددی انجام شد. سال‌های دور فرضیه تکثیر خودبه‌خودی نیز مطرح شد. در زمان پاستور بسیاری از این نکات مورد ابهام در بروز بیماری‌ها با شناسایی باکتری‌ها مشخص و رفع ابهام شد. اینکه حرارت دادن مواد غذایی احتمال فساد آن را کم می‌کند با موضوع پاستوریزاسیون مطرح شد. محققان حدود صد سال پیش با فیلتر کردن متوجه شدند که موجودات یا عوامل بیماری‌زایی بسیار کوچکتر از باکتری‌ها وجود دارند که قادر به عبور از فیلترها هستند. آرام آرام دانشمندان به شناسایی افتراقی و نام‌گذاری این عوامل میکروبی و ویروسی پرداختند.
نخستین بار حوالی سال‌های 1895 تا 1900 دانشمندان موفق به شناسایی بیماری "مارک" شدند. عامل این بیماری موجب نوعی سرطان در مرغ می‌شود ویروس است.
بدترین بیماری ویروسی نیز آنفولانزا بود که در سال 1919 موجب همه‌گیری وسیع و مرگ بیش از پنجاه میلیون نفر در قالب پاندمی شد.
البته قبل از آن بیماری‌های ویروسی متعددی مانند آبله شناسایی شد و با واکسیناسیون جلوی گسترش آن گرفته شد ولی بزرگترین بیماری ویروسی که همه‌گیری وسیعی داشت همان آنفولانزا بود که موجب مرگ میلیون‌ها انسان شد.
طی سالیان اخیر نیز بیماری‌های ویروسی مختلفی در دنیا شیوع پیدا کرد. هر مقطع شاهد یک نوع بیماری بودیم. مانند ایدز، هپاتیت و... در این خصوص بیشتر بگویید.
هر دوره زمانی یک سری بیماری ویروسی شایع بود ولی برخی نو پدید‌اند از این جهت که انسان با مداخلاتی که در طبیعت کرده، موجب نوپدیدی بیماری‌های ویروسی شده است. مانند بیماری ایدز که از شامپانزه (ویروس اچ آی وی نوع یک) و یک حیوان دیگر به نام "سوتی مانگوبی مانکی"(ویروس اچ.آی.وی نوع دو) شیوع پیدا کرده است. این ویروس در این دو حیوان بیماری‌زایی ایجاد نکرده ولی به محض دخالت انسان و ارتباط با این حیوانات، ویروس ایدز چهره بیماری‌زای خود را در جوامع انسانی نشان داده است. گسترش این بیماری از راه خون آلوده و سپس از راه جنسی به دلیل همین مداخلات انسانی است. مداخلات در خلقت عامل همین شیوع است. به عنوان مثال آنفولانزا در آمریکا که در خوک شیوع داشته و تداخلات ویروسی و مخلوط شدن ساختار ژنتیکی ویروس با موجود زنده، همچنین با مهاجرت از آمریکا به اروپا گسترش پیدا کرده است. همزمان با جنگ جهانی، ویروس آنفولانزا همراه سربازان آمریکایی وارد اروپا شد. جنگ و گرسنگی و قحطی در بیست‌وپنج هفته اول موجب مرگ پنجاه میلیون نفر شد. شیوع این ویروس با وجود این در شرایط سانسور خبری بود که فقط اسپانیا به عنوان کشور بی‌طرف این موضوع را اعلام جهانی کرد و به همین نام یعنی آنفولانزای اسپانیایی شناخته شد (1919). انسان و حیوانات در گسترش بیماری‌های ویروسی دخیل و شریک هستند.
بیماری سارس و مرس نیز که در سال 2002 شیوع پیدا کرد در همین راستا است. مرس در خاورمیانه از عربستان شیوع پیدا کرد؛ "میم" مرس، مخفف همین نام "میدل ایست" یا خاورمیانه است. خوشبختانه چون شتر به عنوان میزبان واسط بود توانستند با کنترل شترها و جلوگیری از تماس انسان با حیوان از گسترش و شیوع وسیع آن پیشگیری کنند.
هر زمستان حدود سی درصد سرماخوردگی‌ها به دلیل کرونا ویروس‌ها رخ می‌دهد و ما هر سال منتظر ورود، شیوع و گسترش کرونا ویروس‌ها بودیم. این کووید 19 نیز چند سال آینده به همان لیست می‌پیوندد ولی تا زمانی که از شیوع و اپیدمی آن کاسته شود فرصتی باید طی شود.
آیا این فرضیه که دستکاری ژنتیکی و دخالت انسانی در شیوع کووید 19 نقش داشته صحیح است؟
نمی‌توانیم بگوییم دستکاری ولی می‌توان گفت که در آزمایشگاه (ووهان) مشغول تکثیر و تحقیق روی این ویروس بودند که متأسفانه ویروس پس از تکثیرهای مختلف تغییراتی در آن به وجود آمده است و از آزمایشگاه به بیرون نفوذ و انتشار پیدا کرده که این اپیدمی متأسفانه رخ داده است.
