د کتر سید مرتضی صفوی ؛ متخصص تغذیه و رژیم د رمانی
تحریریه زندگی آنلاین : پوکی‌استخوان یا استئوپروز شایع‌ترین بیماری متابولیک استخوان است که امروزه با بالارفتن متوسط سن افراد جامعه به عنوان یک معضل بهد اشتی مطرح شد ه است. از سال 1991 سازمان جهانی بهد اشت، استئوپروز را بعد از سکته‌های قلبی مغزی و سرطان‌ها به عنوان چهارمین د شمن اصلی سلامت انسان معرفی کرد ه است. از استئوپروز به عنوان یک اپید می خاموش یاد می‌شود ، زیرا علائم بالینی ند ارد و د ر صورتی که اقد امی برای پیشگیری و یا د رمان آن صورت نگیرد ، پیشرفت می‌کند و اولین علامت خود را به شکل عوارض جانبی که شکستگی استخوان‌ها است نشان می‌د هد .
بر اساس آمار موجود شیوع استئوپروز د ر مناطق مختلف د نیا از 4 تا 40 د رصد متغیر است و پیش‌بینی می‌شود استئوپروز د ر آیند ه به عنوان یک تهد ید جد ی سلامت عمومی مطرح شود .
بیشتربخوانید:
پوکی استخوان، بیماری خاموش در زنان
د ر حال حاضر از هر 3 نفر زن که به سن 65 سالگی می‌رسند ، یک نفر د چار شکستگی مهره و از هر 5 زن که به سن 70 سالگی می‌رسند ، یک نفر د چار شکستگی ران می‌شود . به طور کلی زنان د ر مقایسه با مرد ان 3 برابر بیشتر د ر معرض ابتلا به استئوپروز هستند . با توجه به آمارهای جهانی و بر اساس برآورد کمیته کشوری پیشگیری از استئوپروز د ر ایران، تخمین زد ه می‌شود که از جمعیت 65 میلیون نفری که بالغ بر 7 میلیون نفر آن، بالاتر از 50 سال د ارند ، 7/1 میلیون نفر د ر معرض خطر شکستگی استخوان قرار د ارند .
اطلاعات محد ود ی د ر ارتباط با شیوع این مشکل د ر کشور موجود است، ولی مطالعات نشان د اد ه است که متاسفانه تراکم استخوان ایرانیان نسبت به استاند ارد های بین‌المللی کم است. با توجه به واقعیت‌های موجود می‌توان پیش‌بینی کرد هزینه ناشی از استئوپروز که بر جامعه تحمیل می‌شود قابل توجه است و ضرورت د ارد برنامه‌های مد اخله‌ای مناسبی برای پیشگیری از آن طراحی و اجرا گرد د ، د ر اد امه تعریف پوکی‌استخوان و اثر افزایش سن بر بافت استخوان، عوامل مؤثر بر پوکی‌استخوان را شرح می‌د هیم.
تعریف پوکی‌استخوان
پوکی‌استخوان یا استئوپروز یک کلمه مرکب است که از د و کلمه osteon به معنی استخوان و porosis هر چیز د ارای سوراخ فراوان تشکیل شد ه است و بر اساس تعریف کمیته جهانی استئوپروز که د ر چهارمین سمپوزیوم بین‌المللی استئوپروز د ر سال 1993 د ر هنگ‌کنگ ارائه شد ، پوکی‌استخوان یک بیماری منتشر استخوانی است که با کاهش تود ه استخوانی و تغییر ساختمان میکروسکوپی نسج استخوان مشخص می‌شود . این بیماری منجر به افزایش شکنند گی و د ر نتیجه افزایش خطر شکستگی استخوان، نه لزوماً بروز شکستگی می‌شود . مهم‌ترین و شایع‌ترین محل شکستگی‌ها مهره‌ها، مفصل ران و مچ د ست‌ها است، البته شکستگی ممکن است د ر استخوان بازو، ساق، ران و یا سایر استخوان‌ها نیز ایجاد شود . شکستگی مفصل استخوان ران و ساعد معمولاً بر اثر زمین خورد ن و ضربات جزئی اتفاق می‌افتد که علائم شکستگی‌های معمولی را د ارد . پوکی‌استخوان بزرگ‌ترین علت شکستگی استخوان د ر سنین بالا خصوصاً د ر زنان یائسه می‌باشد .
بیشتربخوانید:
پوکی استخوان ؛ از علت تا درمان
پوکی استخوان در کمین یائسه ها
اثر افزایش سن بر بافت استخوان
بافت استخوان، بافت زند های است که مرتباً د ر حال تغییر و تحول و نو شد ن است، به طوری که از یک طرف بافت‌های قد یمی‌تر از بین رفته و از طرف د یگر به جای آن استخوان جد ید ساخته می‌شود که به این پد ید ه Remodeling می‌گویند . د ر اوایل زند گی مقد ار استخوان ساخته شد ه بیشتر از استخوان تخریب شد ه است و به همین د لیل تود ه استخوانی افزایش می‌یابد تا به حد اکثر برسد . به این مقد ار حد اکثر تود ه استخوانی (Peak Bone Mass) می‌گویند .
حد اکثر تود ه استخوانی د ر حد ود 30 سالگی حاصل می‌شود . بعد از این سنین سرعت ساخته شد ن استخوان کمتر از تخریب آن است.
به علاوه قد رت جذب کلسیم با بالا رفتن سن کاهش می‌یابد و به تد ریج از تود ه استخوانی بد ن کاسته می‌شود و این پد ید ه تا آخر عمر اد امه می‌یابد . اگر د ر سنین پایین و قبل از 30 سالگی مصرف کلسیم و د ریافت ویتامین D به حد کافی باشد و حد اکثر تود ه استخوانی د ر بد ن تشکیل شود ، د ر بزرگسالی سرعت از د ست د اد ن تود ه استخوانی کاهش می‌یابد و به طور کلی حد اکثر تود ه استخوانی همچنین تراکم استخوان د ر مرد ان بیشتر از زنان است. به همین د لیل زنان بیشتر از مرد ان مبتلا به پوکی‌استخوان و شکستگی می‌شوند .
این میزان د ر زنان از هر 3 نفر 1 نفر و د ر مرد ان از هر 8 نفر 1 نفر است. به طور کلی خانم‌ها د ر هر سنی 4 تا 5 برابر بیش از آقایان د چار شکستگی استخوان می‌شوند . یک مطالعه 15 د رصد کاهش تراکم استخوان و 30 د رصد کاهش تود ه استخوانی را د ر زنان نسبت به مرد ان نشان د اد ه است. زنان د ر سنین یائسگی بیشتر د ر معرض پوکی‌استخوان قرار می‌گیرند ، زیرا کاهش استروژن بد ن د ر این سنین، کاهش استخوانی را تسریع می‌کند .
د ر خانم‌ها بعد از یائسگی د ر یک د ور حد ود 5 تا 10 ساله سرعت کاهش تود ه استخوان افزایش پید ا کرد ه و به میزان 2 تا 3 برابر د ر سال می‌رسد ، ولی بعد از یک د هه این رقم سالانه به 25 د رصد تا 1 د رصد می‌رسد .
د ر زنانی که با تود ه استخوانی کم به سن یائسگی می‌رسند ، احتمال شکستگی استخوان بسیار بالا است.
بنابراین پوکی‌استخوان یک پد ید ه فیزیولوژیک است که د ر همه افراد ایجاد می‌شود ، ولی آنچه قابل توجه است، مجموعه عواملی است که منجر به تشد ید روند از د ست د اد ن تود ه استخوان می‌گرد د .
به طور کلی تراکم استخوان بعد از 40 سالگی د ر مرد ان و زنان سالانه 2/1 د رصد کاهش می‌یابد . با توجه به اینکه با افزایش سن احتمال زمین خورد ن و د ر نتیجه شکستگی استخوان به علت پوکی آن افزایش می‌یابد ، باید به سالمند ان یاد آوری کرد که خطر به زمین خورد ن بعد از صرف غذا، شب هنگام و به د نبال مصرف د اروهای خواب‌آور و گیج‌کنند ه بیشتر است.
همچنین خطرات محیط زند گی فرد همچون پراکند ه بود ن اسباب‌بازی نوه‌ها روی زمین و د ر مسیر رفت و آمد ، حیوانات خانگی، د مپایی روفرشی، وان حمام و د ر کل زمین لیز، خطر به زمین خورد ن را افزایش می‌د هند که باید اصلاح شوند .
عوامل مؤثر بر پوکی استخوان
احتمال بروز علائم این اختلال د ر افراد ی که سابقه خانواد گی د ارند بیشتر است و تراکم استخوان د ر خانم‌های جوان ارتباط بسیار نزد یکی با تراکم استخوان د ر وابستگان آنها د ارد .
نژاد یک عامل خطر‌ساز است و تود ه استخوانی سیاه‌پوستان بیشتر از سفید پوستان و زرد پوستان است. مرد ان د ر مقایسه با زنان تود ه استخوانی بیشتری د ارند . بنابراین زنان د ر معرض خطر بیشتری هستند .
مطالعات نشان د اد ه است که وزن مناسب کود ک د ر یک سالگی رابطه مستقیمی با تراکم استخوانی د ر سن 20 سالگی د ارد . وزن‌گیری مناسب سن د ر یک سالگی اهمیت قابل توجهی د ارد .
همچنین وزن د ر سن 15 سالگی روی تود ه استخوانی د ر سنین سالمند ی مؤثر است. خانم‌هایی که بسیار لاغر هستند یا استخوان‌بند ی ظریفی د ارند ، به د لیل د اشتن تود ه استخوانی کم، بیشتر از خانم‌های چاق یا افراد ی که استخوان‌بند ی د رشتی د ارند مستعد ابتلا به پوکی‌استخوان می‌باشند (البته احتمال ابتلا به برخی بیماری‌های د یگر د ر افراد ی که اضافه وزن د ارند بیشتر است). همچنین هر چه یائسگی د ر سنین پایین‌تر شروع شود ، خطر ابتلا به پوکی‌استخوان بیشتر می‌شود . خانم‌هایی که یائسگی زود رس د ارند ، قبل از 45 سالگی و خانم‌های یائسه‌ای که تخمد ان‌شان با عمل جراحی برد اشته شد ه است، بیشتر د ر معرض ابتلا به پوکی‌استخوان می‌باشند .
بیشتربخوانید:
پوکی استخوان ؛ از علت تا درمان
به طور خلاصه مهم‌ترین عواملی که خطر ایجاد پوکی‌استخوان همراه با شکستگی را افزایش می‌د هند ، عبارتند از:
زمینه ژنتیکی و سابقه خانواد گی پوکی‌استخوان
جنس مونث
نژاد (سفید پوستان، آسیایی‌ها)
ند اشتن فعالیت فیزیکی منظم و بی‌تحرکی طولانی‌مد ت
د اشتن سابقه شکستگی
سابقه شکستگی د ر بستگان د رجه اول
قامت کوتاه و تود ه استخوانی کم
وزن کمتر از 57 کیلوگرم یا کاهش وزن بیش از 10 د رصد بعد از 25 سالگی
اختلالات هورمونی (کاهش استروژن)
بالا رفتن سن به ویژه بعد از 60 سالگی
مصرف بعضی از د اروها خصوصاً کورتون به مد ت بیش از 3 ماه
بیماری‌های التهابی مانند التهاب رود ه و روماتیسم مفصلی
د ریافت‌کنند گان عضو پیوند ی
برخی سرطان‌ها
فشار خون بالا
د یابت نوع اول
اختلالات مزمن کلیوی
برخی اختلالات گوارشی و تغذیه‌ای
بیماری‌های غد د پاراتیروئید (پر‌کاری اولیه پاراتیروئید )
کشید ن سیگار
مصرف ناکافی کلسیم به مد ت طولانی
کمبود ویتامین D
رژیم غذایی پر‌پروتئین
عد م تحمل گوارشی شیر و فرآورد ه‌های لبنی
عوامل مؤثر بر تراکم استخوان
بافت استخوان بافتی کاملاً زند ه است و به طور د ائم د ر حال تغییر و تحول و نو شد ن است، بنابراین باید مواد معد نی و ویتامین‌های مورد نیاز این بافت همیشه د ر بد ن موجود باشند . گرچه روند ایجاد پوکی‌استخوان مرتبط با وضعیت فیزیولوژیک بد ن است، ولی وضعیت تغذیه فرد بر روند آن تأثیر بسیاری د ارد .
مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سلامت استخوان
مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سلامت استخوان عبارتند از:
کلسیم مواد غذایی، ویتامین D، پروتئین موجود د ر غذا و تحرک و فشار بر روی استخوان‌ها
به طور کلی برای تراکم استخوان اگر از یک الگوی صحیح تغذیه‌ای که شامل همه گروه‌های غذایی باشد بهره ببریم، می‌توان از د ریافت د رست و به اند ازه ریز‌مغذی‌ها اطمینان خاطر د اشت.
بعضی اوقات مصرف بیش از اند ازه یک غذا باعث کاهش جذب املاح معد نی و ریز‌مغذی‌ها خواهد شد ، مثل د ریافت بیش از اند ازه چربی‌ها که د ر جذب و عملکرد ریز‌مغذی‌ها تد اخل ایجاد خواهد کرد .
د ر رابطه با یک الگوی تغذیه‌ای صحیح د ر مباحث خاص خود د ر همین مجموعه بحث کرد ه‌ایم و نیازی به تکرار مطالب نیست، اما آیا د اشتن یک الگوی متناسب که شامل همه گروه‌ها باشد کافی است؟
باید به این نکته اشاره کنم که د انشمند ان از جمله علل پوکی‌استخوان را به کم‌تحرکی نسبت د اد ه‌اند . د ر یک آزمایش زمانی که فضانورد ان بعد از بازگشت از فضا با مشکلات نرمی و پوکی‌استخوان روبرو شد ند ، با انجام مکمل‌یاری و بهینه کرد ن شرایط سعی د ر کاهش مشکلات آنها کرد ند ، ولی به این نتیجه رسید ند که د ر سفر‌های آیند ه آنها باید روزانه از مکمل‌های کلسیم، ویتامین D و ریز‌مغذی‌های د یگر جهت افزایش سطح کلسیم استفاد ه کنند ، ولیکن د ر سفر‌های بعد ی فضانورد ان باز با مشکلات گذشته روبرو بود ند ، اما د ر سطح پایین‌تر و کمتر از گذشته. د ر این مرحله د انشمند ان به یک نتیجه رسید ند و آن هم اینکه د ر فضا به علت کم‌فشاری و عد م تحرک متناسب توسط افراد آنها د چار این‌چنین مشکلاتی می‌شوند و با برنامه‌ریزی برای ایجاد شرایط زمین این مشکل را مرتفع کرد ند .
پس می‌بینیم که تحرک یکی از شاخص‌های اصلی برای تراکم استخوان‌ها و عملکرد د رست مکانیسم‌های د رگیر د ر این بخش است. امروزه استیل زند گی ما به گونه‌ای است که کمتر تحرک می‌کنیم، غذاهای چرب می‌خوریم، غذاهای پر‌پروتئین می‌خوریم، ریز‌مغذی‌ها نقش خود را د ر الگوی تغذیه ما از د ست د اد ه‌اند و بد تر از همه هیچ الگوی خاص و زمان منظمی برای خورد ن غذاها ند اریم. انجام آموزش به بچه‌ها و ارائه اطلاعات علمی د ر غالب همایش، سمینار، سخنرانی و برپایی کارگاه‌های آموزش تغذیه د ر مد ارس می‌تواند د ر پیشبرد اهد اف مؤثر باشد . برای اطمینان از کلسیم مورد نیاز بد ن RDI برای کود کان 1 تا 10 ساله 800 میلی‌گرم و برای بزرگسالان 1000 تا 1200 میلی‌گرم کلسیم توصیه می‌کند که باید از طریق خورد ن غذا د ریافت شود .
د ر زیر مواد غذایی که حد ود 200 میلی‌گرم کلسیم با خورد ن آنها به بد ن می‌رسد ، معرفی شد ه‌اند :
2 لیوان کلم بروکلی، 90 گرم ماهی آزاد با استخوان یا سارد ین، 30 گرم انواع پنیر با د رصد چربی متعاد ل، یک لیوان بستنی، یک لیوان شیر، یک لیوان ماست، 60 گرم مغز باد ام، نصف لیوان انواع سبزیجات و کلم، نصف لیوان اسفناج، یک عد د ذرت. مقد ار ویتامین D مورد نیاز بد ن بر اساس توصیه RDI به طور متوسط 10 میکروگرم د ر طول روز می‌باشد که باید از طریق غذا د ریافت شود .
منابعی که حد ود 100 واحد بین‌المللی (5/2) میکروگرم ویتامین D به بد ن می‌رسانند ، عبارتند از:
90 گرم ماهی آزاد یا سارد ین، تن ماهی، یک تا د و عد د تخم‌مرغ، یک لیوان فرنی، 5/1 قاشق مارگارین.
ضمناً د ر صورتی که افراد به مد ت کوتاهی د ر معرض مستقیم نور آفتاب باشند ، مقد ار مورد نیاز ویتامین D بد ن خود را به د ست خواهند آورد . د ر این چند خط مشاهد کرد یم که می‌توانیم استخوان‌هایی محکم و با تراکم متناسب د اشته باشیم، به شرطی که روزانه د ر سبد غذایی خود به شیر کم‌چرب، ماست و پنیر، بیشتر توجه کنیم و یک برنامه ورزشی و تحرکی را برای خود برنامه‌ریزی نماییم و به طور مرتب به آن بپرد ازیم. از خورد ن غذاهای پر‌پروتئینی پرهیز کنیم و غذاهای چرب را کنار بگذاریم.
