دکتر محمد علی نیلفروش زاده؛ متخصص پوست و مو
بهار و تابستان زمان زاد و ولد و تکثیر پشه‌ها است و معمولاً با گرم‌تر شدن هوا معضل پشه و گزش حشرات هم بیشتر می‌شود.
گزیدگی برای تمام افراد و به خصوص کودکان آزاردهنده است.
چرا پوست‌مان بعد از پشه گزیدگی خارش و سوزش دارد؟
وقتی حشره‌ای روی پوست می‌نشیند و خون انسان را می‌مکد، همراه با ترشحات بزاقش پروتئینی وارد بدن می‌شود که همان زهر است و طبیعی است که بدن به این پروتئین بیگانه واکنش نشان دهد.
واکنش معمولاً به صورت آماسی یا التهابی بروز می‌کند. در این شرایط بدن آنتی‌بادی‌هایی را که از قبل آماده دارد (چون قبلاً هم نیش خورده) ترشح می‌کند و این آنتی‌بادی‌ها به آنتی‌ژن‌های بیگانه وصل می‌شوند.
در ناحیه تجمعی از آنتی‌بادی و آنتی‌ژن به وجود می‌آید و به مرور بیگانه‌خوارها آنتی‌ژن‌ها را از بین می‌برند و ورم ناحیه می‌خوابد.
گاهی آنتی‌بادی‌ها به سلول‌های ماستوسیت می‌چسبند که درون آن‌ها گرانول‌های هیستامین و سروتونین است.
در این شرایط کانال‌هایی روی سلول ایجاد و این مواد به بیرون ترشح می‌شود.
یکی از آثار واضح هیستامین در بدن، خارش است که هرچه میزان ترشح و حساسیت بدن به آن بیشتر باشد، میزان خارش ناشی از آن نیز شدیدتر و ناحیه وسیع‌تری درگیر می‌شود.
سروتونین در عین حال می‌تواند سبب گشادی رگ‌های محیطی و کاهش فشارخون شود.
اگر شدت کاهش فشار کم باشد، فرد دچار بیحالی مختصر و سرگیجه می‌شود، اما در موارد شدید ممکن است دچار شوک آنافیلاکسی شود و احتمال مرگ هم وجود دارد.
هیستامین و سروتونین در مغز هم گیرنده‌هایی دارند که به دنبال ترشح ممکن است در خونرسانی به بافت‌های مغزی اختلال ایجاد کنند و علائمی مانند سردرد، سرگیجه و کاهش هوشیاری به دنبال داشته باشند.
گاهی پروتئین‌هایی که از خارج وارد بدن می‌شوند می‌توانند سبب تأثیر منفی بر هیپوتالاموس و تغییر در کنترل درجه حرارت بدن شوند که در این شرایط بعد از گزش فرد دچار تب مختصری می‌شود.
تمامی علائم ذکرشده با توجه به میزان سم وارد شده به بدن و میزان حساسیت بدن فرد تا زمانی که پروتئین بیگانه در بدن حضور داشته باشد، پایدار است و با دفع آن به تدریج کم می‌شود.
بعد از گزش برای درمان در صورتی که حساسیت فرد بالاست باید تا جای ممکن از شدت پاسخ‌های بدن کم کنیم تا علائم ایجاد شده آزاردهنده و گاهی خطرناک نشوند.
برای خنثی کردن آثار هیستامین و سروتونین بهترین راه تجویز آنتی‌هیستامین است. رایتیدین و هیدروکسی‌زین از این گروه هستند که البته باید زیرنظر متخصص تجویز شوند.
گاهی تنها با تجویز آنتی هیستامین برخی علائم مانند افت فشارخون درمان نمی‌شود و لازم است از اپی‌نفرین کمک بگیریم که با انقباض مویرگ‌ها به افزایش فشارخون کمک می‌کند.
گاهی نیز لازم است کورتون تجویز شود تا با ضعیف کردن سیستم ایمنی میزان واکنش بدن به پروتئین بیگانه کم شود.
در حالت عادی برای تسکین خارش می‌توان از آنتی هیستامین‌های خوراکی و موضعی یا لوسیون کالامین استفاده کرد. پمادهای تسکین‌دهنده بعد از گزش که در داروخانه‌ها فروخته می‌شود نیز مفید است.
این پمادها حاوی ترکیبات التیام‌بخش هستند و به ترمیم سریع پوست کمک می‌کنند.
بیشتر ترکیبات التیام‌بخش این پمادها هم گیاهی است و مثلاً از ژل آلوئه‌ورا در آن استفاده شده است. از دیگر ترکیبات می‌توان به مواد ضدعفونی کننده و ترکیبات اکسیدوزنگ اشاره کرد.
پماد سیلورسولفات هم می‌تواند کمک کننده باشد.
برای پیشگیری از پشه گزیدگی کودکان چه کار کنیم؟
گزیدگی در کودکان مسالهای بسیار رایج است و طبیعی است که سبب ناآرامی کودک شود و اختلالات خواب ایجاد کند.
گزش پشه بیشتر در فصل گرم سال و در نواحی باز بدن مثل صورت و دست و پاها یا خط کمر رخ می‌دهد و چون کودکان حساس‌ترند واکنش بدنشان نیز به گزش حشرات بیشتر است.
ضایعات گزیدگی معمولاً به شکل برآمدگی قرمزرنگ به شکل کهیری یا پاپولی و در برخی شرایط به شکل تاول است که اگر در برخی نقاط مثل مخاط دهان، چشم، سرانگشتان و ناحیه تناسلی باشد، متورم‌تر می‌شود.
در برخی کوکان حساس‌تر حتی شاهد کهیر منتشر و ورم کلی بدن هستیم که ممکن است با علائم شدیدتری مثل تنگی‌نفس، خس خس، خستگی و گاهی شوک آنافلاکسی همراه شود.
برای درمان در درجه اول توصیه می‌شود محل را با آب و صابون شستشو دهید تا احتمال عفونت کاهش یابد. کمپرس سرد، ورم را کم می‌کند و پماد کالامین برای تسکین خارش مؤثر است.
اگر خارش شدید باشد می‌توان از کورتون‌های موضعی هم استفاده کرد.
در مواردی که علائم شدید است می‌توان از آنتی هیستامین‌های خوراکی کمک گرفت.
در مورد گزیدگی‌های خطرناک‌تر مثلاً در مورد زنبور باید نیش را بیرون کشید اما مراقب بود کیسه زهر که به آن متصل است، پاره نشود و بعد در صورتی که علائمی مثل تنگی‌نفس یا تهوع و تب وجود داشت، کودک را فوراً به مراکز درمانی رساند.
برای پیشگیری، بهترین کار، خنک نگهداشتن محیط است چون در فضای خنک پشه وارد نمی‌شود. می‌توان برای در و پنجره‌ها از توری استفاده کرد و برای شیرخواران پشه‌بند زد.
نظافت و گردگیری هم مهم است چون لارو این حشرات در گرد و خاک تکثیر می‌شود. بهتر است کودک را به ویژه اگر به گزش حساس است، در ساعاتی که پشه‌ها زیاد هستند مثل صبح و عصر بیرون نبرید و کلاً به مناطق گرمسیری سفر نکنید.
برخی بوها مثل بوی عطر یا خوردن مواد غذایی شیرین یا پوشیدن لباس‌های روشن پشه را به سمت کودک جذب می‌کند و برعکس برخی دیگر از بوها مثل لیمو، ریحان، اسطوخدوس و اکالیپتوس حشرات را فراری می‌دهد اما این بوها می‌توانند برای کودک ایجاد حساسیت کنند.
استفاده از حشره‌کش‌ها به شکل اسپری یا قرص مضر است. لوسیون‌های دافع حشرات هم حاوی مواد شیمیایی‌اند و می‌توانند به سیستم عصبی مرکزی آسیب بزنند.
سایر لوسیون‌ها که به افتربایت معروف‌اند هم در صورت استفاده مکرر حساسیت‌زا هستند. تنها وسایل ایمن حشره‌کش‌های برقی یا ماورای صوت هستند.
در مورد سایر گزیدگی‌ها از جمله مارگزیدگی بهتر است در درجه نخست کودک را آرام کنید زیرا با تحرک بیشتر و افزایش ضربان قلب سم سریع‌تر در بدن پخش می‌شود.
کمپرس سرد روی موضع نگذارید، مکیدن و بریدن محل هم جایز نیست. لازم نیست بالا و پایین محل گزش را ببندید چون باعث قانقاریا می‌شود و کافی است که اندام بی‌تحرک و پایین‌تر از قلب بماند و بعد فرد را به مرکز درمانی برسانید تا سرم و پادزهر تزریق شود.
پشه‌ها چه کسانی را بیشتر نیش می‌زنند؟
باورهایی میان عموم مردم وجود دارد مثل اینکه پشه‌ها خون شیرین را دوست دارند یا کسانی که بیشتر شیرینی می‌خورند، پشه‌ها بیشتر جذب خونشان می‌شوند.
از نظر علمی تحقیقاتی انجام گرفته و نشان می‌دهد برخی ترکیبات و بوها پشه‌ها را به سمت انسان جذب می‌کند.
هر چه میزان چربی‌خون بالاتر باشد، پشه کمتر به سمت فرد گرایش دارد اما در رابطه با میزان قند خون چنین موضوعی صادق نیست و این شاخص سبب جذب بیشتر پشه‌ها نمی‌شود.
آنچه در جذب پشه دخیل است، میزان دی‌اکسیدکربنی است که از بدن ساطع می‌شود و به همین دلیل پشه‌ها شب‌ها بیشتر به سمت انسانها جذب می‌شوند.
ترکیبات عرق نیز در این موضوع دخالت دارد. به طور کلی، پشه‌ها می‌توانند ترکیبات شیمیایی خون و نوع پوست فرد را تشخیص دهند و مسلماً به سمت افراد و نواحی‌ای از بدن جلب می‌شوند که پوست نازک‌تر و مویرگ‌های خونی در دسترس‌تر است اما در خصوص سایر موارد مثل اینکه کدام ترکیبات عرق یا خون پشه را به سمت افراد جلب می‌کند، هنوز تحقیقات قابل استنادی وجود ندارد.
