دکتر محمد علی نیلفروش‌زاده؛ متخصص پوست و مو، دانشیار پوست دانشگاه علوم پزشکی تهران، رئیس مرکز تحقیقات پوست و سلولهای بنیادی، عضو تحریریه دنیای سلامت
سیل، زنگ هشدار سالک را به صدا درآورد
در روزهای اخیر و با فروکش کردن سیل در مناطق جنوبی و غربی کشور اکنون هشدارهایی درباره شیوع سالک در این مناطق شنیده می‌شود و شما باید بدانید این بیماری چگونه بروز می‌یابد و چگونه می‌توان با ان مبارزه کرد؟
سالک یک بیماری پوستی است که بوسیله گزش پشه خاکی آلوده به نوعی انگل، منتقل می‌شود.
سالانه حدود دو میلیون مورد این بیماری در سراسر دنیا و از جمله ایران اتفاق می‌افتد. این بیماری در بیش از 80 کشور جهان رخ می‌دهد. ایران یکی از 7 کانون مهم لیشمانیوز است.
سالک در ایران در بسیاری از نقاط وجود داشته است؛ بطوری که در استآن‌‌های گلستان، سمنان، اصفهان، یزد، کرمان، فارس، هرمزگان، بوشهر، اهواز، ایلام و سیستان و بلوچستان شیوع بالایی دارد و سالانه بالغ بر 20 هزار مورد مبتلا به سالک در کشور ثبت و گزارش می‌شود.
سالک توسط گزش برخی گونه‌‌های پشه خاکی آلوده منتقل می‌شود. پشه خاکی بسیار کوچک است و اندازه آن حدود یک سوم پشههای معمولی است و به سختی دیده می‌شود. فعالیت پشه در نواحی معتدل در فصول گرم است و از خرداد تا شهریور ماه حداکثر فعالیت را دارد.
پشههای خاکی معمولاً روزها بی‌حرکت بوده و در نقاط تاریک مخفی می‌شوند و معمولاً هنگام اول شب فعال شده و در اواخر شب به تدریج از فعالیت آن‌ها کاسته می‌شود. فقط پشه ماده جهت تخم‌ریزی احتیاج به خون دارد و جنس نر از شیره گیاهان استفاده می‌کند.
نیش این حشرات دردناک است و متعاقب گزش خارش بروز می‌کند ولی بعد از گزش‌های متعدد و متوالی فرد به آن عادت کرده و چندان احساس خارش نمی‌کند. این پشه در موقع نشستن بال‌های خود را به شکل عدد 7 نگه می‌دارد و به صورت جهشی پرواز می‌کند.
انواع سالک در ایران
در ایران دو نوع سالک شهری (نوع خشک) و روستایی (نوع مرطوب) وجود دارد.
1- در سالک نوع شهری (خشک) مخزن بیماری عمدتاً بیماران مبتلا و به طور تصادفی سگ‌ها هستند.
به این ترتیب پشه خاکی ماده پس از خونخواری از اطراف زخم سالک، آلوده شده و در خونخواری مجدد در فرد سالم باعث انتقال بیماری می‌شود.
سالک خشک یا شهری که توسط گونه انگل لیشمانیا تروپیکا ایجاد می‌شود.
در این نوع پس از یک دوره کمون بیش از دو ماه، ندول کوچکی درمحل گزش به رنگ قرمز قهوه‌ای ظاهر می‌شود و بتدریج طی 6 ماه بزرگتر می‌شود و معمولاً در مرکز آن‌ها زخم سطحی ایجاد می‌شود و دلمه می‌بندد.
در صورت عدم درمان معمولاً طی 12-8 ماه ضایعه روبه بهبودی می‌رود و از خود جوشگاه به جای می‌گذارد دوره زمانی این نوع سالک از نوع مرطوب طولانی‌تر است.
2- در سالک نوع روستایی (مرطوب) موش‌‌های صحرایی مخزن بیماری هستند و پشه خاکی ماده پس از خونخواری از موش صحرایی مبتلا، آلوده شده و در خونخواری مجدد در فرد سالم باعث انتقال بیماری می‌شود.
سالک مرطوب یا روستایی توسط گونه لیشمانیا ماژور ایجاد می‌شود. در این بیماری پس از دوره کمون کمتر از دو ماه در محل گزش دانه جوش مانندی ایجاد می‌شود.
طی 3-2 ماه زخم بزرگتر شده و گاهی اطراف آن ندول های کوچک و متعدد ظاهر می‌شود که از عوارض این بیماری محسوب می‌شود.
گاهی ممکن است انگل از طریق مسیر لنفاتیک گسترش پیدا کند. بهبود معمولاً طی 6-2 ماه دیده می‌شود و جوشگاهی از آن باقی می‌ماند.
3- لیشمانیوز جلدی ناشی از لیشمانیا اتیوپیکا و لیشمانیا اینفانتوم، لیشمانیا برازیلینسیس هم وجود دارد که بیشتر با درگیری احشاء بوده و در ایران یافت نمی‌شود و بیشتر در آمریکای لاتین دیده می‌شود.
ممکن است لیشمانیوز به صورت مزمن در آید که یکی از نادرترین اشکال کلینیکی آن است. در این شکل ضایعه بیشتر از 2 سال باقی می‌ماند.
در نوع عود کننده (recidvans) ضایعه بهبود یافته و بعد از چند ماه یا چند سال فعالیت دوباره ضایعه دیده می‌شود. تشخیص این بیماری با گرفتن نمونه از مواد موجود در زخم سالک انجام می‌شود و سپس با رنگ آمیزی مخصوص، انگل لیشمن بر روی لام مشاهده می‌شود.
در صورت مشاهده هر زخمی‌که بیشتر از یک هفته طول بکشد، باید به پزشک مراجعه کرد.
بیماری سالک چه علائمی دارد؟
پس از چند هفته تا چند ماه از گزش پشه خاکی آلوده، برجستگی کوچک قرمز رنگی ظاهر شده که به تدریج بزرگ و بزرگتر شده و مرکز آن زخم می‌شود.
تعداد ضایعات معمولاً یکی است اما ممکن است متعدد نیز باشد.
در سالک نوع روستایی ترشحات چرکی بر روی زخم وجود دارد و اطراف آن قرمز و برجسته است که به همین دلیل به آن نوع مرطوب گفته می‌شود.
در سالک نوع شهری ضایعه معمولاً بدون ترشح و چرک است؛ بنابراین به آن نوع خشک نیز می‌گویند.
احتمال عفونت ثانویه با باکتری‌ها نیز وجود دارد. ضایعات معمولاً بدون درد و خارش است.
چرا سالک یک بیماری جدی است؟
ضایعه سالک به شکل یک زخم بد شکل ممکن است برای بیشتر از یکسال باقی بماند.
این موضوع ممکن است اثرات روانی در بیمار حتی پس از بهبودی را به دنبال داشته باشد.
در برخی موارد با تهاجم به پلک و بینی ممکن است موجب ایجاد ضایعه ماندگار در چهره و یا تغییر شکل شدید در بیمار شود.
همچنین ایجاد عفونت ثانویه با باکتری‌ها، ممکن است عوارض شدیدی را ایجاد کند.
آیا پیشگیری از ابتلا به سالک ممکن است؟
بنابر اعلام مرکز مدیریت بیماری‌‌های وزارت بهداشت، با رعایت موارد ذیل می‌توان احتمال ابتلا به سالک را بسیار کاهش داد و یا اصلاً به آن مبتلا نشد:
* در مناطقی که این بیماری وجود دارد حتی‌الامکان در هنگام غروب آفتاب و شب از خانه خارج نشوید، چرا که در این زمان پشه خاکی حداکثر فعالیت را دارد.
* روی پنجره‌ها توری مناسب نصب و پشت درها پرده مناسب آویزان کنید تا امکان ورود پشه خاکی به داخل خانه به حداقل برسد.
* هنگام غروب آفتاب و در طول شب از پشه بند آغشته به حشره‌کش استفاده کنید.
* برای از بین بردن پشه‌ها در داخل اطاق‌ها از اسپری حشره‌کش استفاده کنید.
* در صورت بروز سالک درمان خود را جدی بگیرید؛ چرا که در نوع شهری امکان انتقال بیماری به افراد سالم وجود دارد.
* خانه خود را با فاصله مناسب از اصطبل دام‌ها بسازید.
* در جمع‌آوری و دفع مناسب زباله، نخاله‌‌های ساختمانی و تسطیح مخروبه‌ها که مکآن‌‌های مناسبی برای تکثیر پشه خاکی هستند، دقت کنید و با مسئولان مربوطه همکاری کنید.
* جهت معدوم کردن جوندگان در نوع روستایی با مسوولان ذیربط همکاری کنید.
* در کنترل بیماری در سگ‌ها و نگهداری بهداشتی سگ‌ها در نوع شهری با مسئولان همکاری کنید.
آیا سالک نیاز به درمان دارد؟
در سالک نوع شهری از آنجا که بیماران مخزن بیماری هستند، لازم است بیماران تحت درمان قرار گیرند؛ چرا که با درمان و بهبود، حالت مخزن بودن آن‌ها از بین می‌رود.
به این ترتیب خطر آلوده شدن پشههای خاکی و انتقال بیماری وجود نخواهد داشت.
شاید کمتر بیماری را بتوان نام برد که به اندازه سالک درمانهای مختلفی برای آن پیشنهاد شده باشد.
روش‌های درمان معمول در درمان سالک، درمانهای موضعی، فیزیکی و سیستمیک هستند که بر حسب نوع ضایعه، محل درگیری، عوارض بیماری و .. برای بیمار انتخاب می‌شود.
مراجعات مرتب بیمار، پزشک را در دستیابی به بهترین نتیجه کمک می‌کند.
ترکیبات آنتیموان به عنوان دارو در این بیماری به کار گرفته می‌شود که گلوکانتیم دارویی است که در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این ترکیب روش اصلی درمان لیشمانیوز تا کنون بوده است ولی شکست درمان در بسیاری از مناطق رو به افزایش است.
سایر داروها مثل آمفوتریسین B، کتوکونازول، آلوپورینول، پارامومایسین، مترونیدازول نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که بیشتر به صورت ترکیبی از آن‌ها استفاده می‌شود.
روند رو به افزایش مقاومت نسبت به گلوکانتیم باعث شده که امروزه بیشتر از درمانهای ترکیبی استفاده شود. در سالک نوع روستایی در مواردی حتماً باید تحت درمان قرار گیرد.
این موارد شامل ضایعات بیشتر از 3 سانتی‌متر، ضایعات موجود در صورت، تعداد بیشتر از 3 ضایعه، ایجاد ضایعه منتشر سالکی و وجود ضایعه در روی مفاصل است.
درمان سالک به دو صورت موضعی و عضلانی انجام می‌شود.
درمان موضعی بصورت تزریق دارو به اطراف زخم هفت‌های یکبار و درمان عضلانی نیز به صورت تزریق روزانه دارو به مدت 14 روز (در نوع روستایی) و 21 روز (در نوع شهری) است.
با وجودیکه اسکار به جای مانده از سالک قابل درمان صددرصد نیست ولی در زمینه درمان این مشکل نیز راه‌حل‌‌های متعددی ارائه شده از جمله کاربرد سلولهای بنیادی که در ایران در مرکز تحقیقات پوست و سلولهای بنیادی در حال انجام است.
