زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

شير مادر، بهترين غذا برای شيرخوار

شیر هر پستانداری مخصوص شیرخوار  همان‌گونه و شیر مادر نیز برای تغذیه شیرخوار انسان است. از طرف دیگر، شیر هر مادری ممكن است از نظر تركیبات اختصاصی با سایر مادران متفاوت باشد. بنابراین هر شیرخوار باید به طور انحصاری، از شیر مادر استفاده نماید. تركیب شیر مادر از بدو تولد تا پایان دوره شیرخواری متفاوت بوده و تركیبی است از بیش از 200 جزء شناخته شده از جمله 20 نوع آنزیم و هورمون، عوامل دفاعی و فاكتورهای مختلف مانند فاكتور رشد، فاكتور رشد سلول‌ها و رشته‌های عصبی و فاكتور رشد سلول‌های اپی‌تلیال كه شیرخشك (شیر مصنوعی) فاقد همه این عوامل است. شیر مادر به تنهایی به عنوان بهترین غذا برای شش ماه اول زندگی و تامین كننده بخش مهمی از انرژی و مواد غذایی در شش ماه دوم، همچنین سال دوم شناخته شده و استفاده از شیر مادر به طور انحصاری تا شش ماه اول و ادامه آن به مدت دو سال یا بیشتر توسط مجامع معتبر بین‌المللی مانند آكادمی طب اطفال آمریكا سازمان جهانی بهداشت (WHO) یونیسف و سایر مجامع معتبر، مورد تایید و تاكید قرار گرفته است.

نیازهای تغذیه‌ای شیرخواران

بعد از تولد، سریع‌ترین مرحله رشد دوران شیرخواری است نیازهای تغذیه‌ای شیرخواران و كودكان در سنین مختلف متفاوت است و طبیعتا با بزرگسالان نیز تفاوت‌های زیادی دارد. نوع غذاهایی كه تامین كننده نیازهای شیرخواران و كودكان هستند باید هماهنگ با رشد و تكامل طبیعی و گروه سنی آنان باشد و چون تركیب شیر مادر منطبق با نیازهای بدن شیرخوار تغییر می‌كند لذا مناسب‌ترین وضعیت رشد و تكامل را در كودكان فراهم می‌نماید. به طوری كه سازمان جهانی بهداشت اظهار می‌دارد با توجه به اثرات مفید واثبات شده تغذیه‌ای و ایمنی شناسی (دفاعی) شیر مادر و كفایت آن برای رشد مناسب و تكامل شناختی و گفتاری و تامین سلامت كودك در دراز‌مدت، رشد طبیعی شیرخواران تغذیه شده با شیر مادر به عنوان یك استاندارد طلایی و بهترین الگوی رشد و نمو در كودكان محسوب می‌شود در نتیجه رشد و نمو كودكانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند باید با این منحنی و ابزار سنجیده شود. بنابراین از آن‌جا كه شیر مادر هدیه‌ای با آثار ماندگار است كه فواید آن تا آخر عمر همراه كودك خواهد بود مسلما هدیه‌ای ارزنده‌تر از شیر مادر وجود ندارد و به طور قطع مادران ارجمند از اهداء ‌آن به كودك خود دریغ نخواهند كرد. مهم‌ترین نشانه سلامت كودك رشد و نمو (تكامل) مطلوب او است و بهترین راه برای تعیین كافی بودن شیر مادر و مناسب بودن تغذیه شیرخوار، استفاده از كارت پایش رشد است.

مزایای شیر مادر

بخشی از مزایای شیر مادر را می‌توان از چهار جنبه مورد بررسی قرار داد:  مربوط به كودك  مربوط  به مادر

 مزایای اقتصادی – اجتماعی  حفاظت از محیط زیست

مزایای شیر مادر برای كودك

شیر مادر از لحظه اول تولد تا پایان 6 ماهگی می‌تواند به تنهایی، تمام نیازهای غذایی شیرخوار را كه برای رشد طبیعی او لازم است، تامین نماید حتی در چند روز اول تولد كه هنوز جریان عادی شیر برقرار نیست، نوزاد نیاز به آب، آب قند، شیر یا آشامیدنی دیگر نداشته و همان مقدار محدود آغوز تكافوی نیازهای او را می‌نماید و برای رشد طبیعی او كافی است. اگرچه حجم آغوز كم به نظر می‌رسد ولی تماس پوست با پوست مادر و نوزاد از بدو تولد و مكیدن‌های موثر و مكرر پستان توسط نوزاد در افزایش تولید شیر و تامین همه نیازهای نوزاد بسیار موثر خواهد بود.

برخی از خصوصیات منحصر به فرد شیر مادر عبارتند از:

آغوز (كلستروم یا ماك) یا شیر روزهای اول، اغلب به رنگ زرد و غلیظ بوده ممكن است ظاهر آن از مادری به مادر دیگر فرق كند. این ماده بسیار مغذی و غنی از انواع اسیدهای چرب و پروتئین و مواد حفاظتی فراوان و سلول‌های زنده‌ای است كه ضمن تقویت سیستم ایمنی شیرخوار، به منزله اولین و مهم‌ترین اقدام جهت ایمن‌سازی و كمك به حفاظت وی بر علیه بسیاری از بیماری‌های عفونی می‌باشد. از آنجا‌ كه سیستم ایمنی نوزاد و شیرخوار هنوز كامل نشده است لذا مهم‌ترین كار، دادن آغوز هرچه زودتر بعد از تولد به نوزاد است. آغوز سرشار از بتاكاروتن (پیش‌ساز ویتامین A) بوده و به همین دلیل زردرنگ است و به علت وجود این ویتامین و عوامل دفاعی فراوان سبب كاهش عفونت‌ها می‌شود ضمنا ملین بوده و عمل دفع را در نوزاد تحریك نموده و به خروج موادی كه سبب زردی نوزاد می‌شود (مدفوع سیاه رنگ روزهای اول) كمك می‌كند و از جذب مجدد بیلی‌روبین توسط روده جلوگیری می‌نماید.

سلول‌های زنده و عوامل مختلف حفاظتی و پادتن‌های موجود در شیرمادر (كه با غلظت بیشتری در آغوز وجود دارند) می‌توانند باكتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها را از بین ببرند در نتیجه ابتلای شیرخوار به بسیاری از عفونت‌های مربوطه به خصوص عفونت گوش و عفونت‌های گوارشی و تنفسی كاهش می‌یابد و اگر هم شیرخوار به این بیماری‌ها مبتلا شود شدت و احتمال مرگ و میر ناشی از آن به مراتب كمتر از شیرخوارانی است كه با شیر مصنوعی تغذیه می‌شوند.

مطالعات متعدد نشان داده‌اندكه در كشورهای در حال توسعه و همچنین كشورهای توسعه یافته تغذیه كودك با شیر مادر می‌تواند تا حدود زیادی از مرگ و میر شیرخواران پیشگیری نماید. شیر مادر به دلیل داشتن اسیدهای چرب بلند زنجیره غیر اشباع مانند امگا 3 در تكامل سیستم عصبی، بینایی، افزایش بهره هوشی شیرخواران و مهارت‌های تكاملی آنان موثر است و حتی در سنین بزرگسالی نیز این اثرات مشاهده می‌شود اثر تكاملی شیر مادر و رشد مغز كودكانی كه شیر مادر می‌خورند نه تنها به این چربی خاص بلكه به نوع قند و اسید هیالیك موجود در شیر مادر هم ارتباط دارد. تغذیه با شیر مادر سبب كاهش بروز بیماری‌های مزمن دیگر از قبیل دیابت، سلیاك و بیماری‌های التهابی نظیر كولیت اولسروز (زخم و التهاب روده بزرگ) و بیماری كرون می‌شود. میزان ابتلا به آلرژی از قبیل آسم، اگزما و انواع آلرژی‌های دیگر در شیرخوارانی كه از شیر مادر استفاده می‌كنند به دلیل پیشگیری از ورود عوامل حساسیت‌زا به بدن شیرخوار و تقویت سیستم ایمنی او، بسیار كمتر است از این رو در خانواده‌هایی كه یكی از اعضا به خصوص پدر یا مادر مبتلا به نوعی بیماری آلرژیك هستند تغذیه با شیر مادر باید تغذیه انتخابی باشد زیرا استفاده از هر نوع شیر دیگر، زیان‌آور و زمینه‌ساز ایجاد آلرژی در دوران‌های بعدی زندگی خواهد بود.

تغذیه با شیر مادر و كاهش بیماری‌ها

تغذیه با شیر مادر سبب كاهش خطر مرگ ناگهانی در شیرخوار می‌شود و در مطالعات جدید آمده است كه این خطر به خصوص در مواقعی كه شیرخوار منحصراً با شیر مادر تغذیه شود بسیار كمتر است. دیده شده شیرخوارانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند به علت متابولیسم بهتر كلسترول، مشكل افزایش كلسترول و احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی و افزایش فشارخون و چاقی در سنین بزرگسالی آنان كمتر است.

چربی و پروتئین‌های شیر مادر به دلیل كیفیت بهتر و وجود آنزیم‌های مربوطه در آن بهتر جذب شده و كاملا مناسب شیرخوار است به همین دلیل مشكلات گوارشی و آلرژی‌های گوناگون از قبیل نفخ شكم، استفراغ و حساسیت نسبت به پروتئین شیر گاو در شیرخوارانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند به مراتب كمتر است. چربی و پروتئین‌های شیر مادر به دلیل كیفیت بهتر و وجود آنزیم‌های مربوطه در آن بهتر جذب شده و كاملا مناسب شیرخوار است به همین دلیل مشكلات گوارشی و آلرژی‌های گوناگون از قبیل نفخ شكم، استفراغ و حساسیت نسبت به پروتئین شیرگاو در شیرخوارانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند به مراتب كمتر است. به سبب وجود مكانیسم خود تنظیمی در كنترل اشتها و دریافت كالری از شیر مادر همچنین برخی عوامل موجود در شیر مادر، چاقی در این شیرخواران كمتر است. از طرف دیگر چون در هر وعده شیر دادن، چربی شیر انتهایی نسبت به شیر ابتدایی در حد دو سه برابر بیشتر است این امر سبب می‌شود كه شیرخوار به طور كامل سیر شده در نتیجه پرخوری نكند و كمتر چاق شود.

ثابت شده كه به ازای هر ماه افزایش در مدت شیردهی، چاقی كودك 4درصد كاهش می‌یابد (چاقی در شیرخوارانی كه به طور مصنوعی تغذیه می‌شوند، زمینه‌ساز بسیاری بیماری‌های دوران بزرگسالی از جمله بیماری‌های قلبی عروقی، بیماری قند و... خواهد بود). به علت وجود آب كافی در شیر مادر به خصوص ابتدای شیر، تشنگی شیرخوار برطرف واشتهای او نیز تحریك می‌شود و در شرایط عادی، نیازی به دادن آب یا آب قند در 6 ماه اول و قبل از شروع غذای كمكی حتی در مناطق گرم و خشك نیست.

در این مناطق به جای دادن آب می‌توان در صورت تمایل شیرخوار، وعده‌های شیردهی را افزایش داد. بزرگی نسبی تیموس در كودكان تغذیه شده با شیر مادر نقش مهمی در تكامل سیستم ایمنی كودك دارد. احتمال ابتلا به سرطان‌های دوران كودكی از جمله سرطان خون وسرطان غدد لنفاوی (لوكمیا، لنفوم، هوچكین) ونوروبلاستوم در شیرخوارانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند به مراتب كمتر است. عفونت گوش میانی حتی به دنبال از شیر گرفتن كودك نیز در كودكان كه با شیر مادر تغذیه شده‌اند بسیار كمتر است در مطالعه انجام شده توسط مركز مبارزه با بیماری‌های واگیر امریكا (CDC) محققین دریافتند شیرخوارانی كه به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه شده بودند در مقایسه با كودكانی كه شیر مصنوعی خورده بودند 70 درصد ابتلا به اسهال و 80 درصد ابتلا به عفونت گوش در آن‌ها كمتر بوده است. نوزادانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند به عفونت‌های كشنده‌ گوارشی دوره نوزادی (NEC) و سپتی سمی (عفونت خون) كمتر دچار می‌شوند. این اثر حفاظتی در آنهایی كه منحصرا با شیر مادرشان تغذیه شده‌‌اند به مراتب بیشتر است. تغذیه نوزاد با شیر مادر پس از تولد هر چه زودتر شروع شود احتمال مرگ نوزاد كمتر می‌شود به طوری كه شروع تغذیه در ساعت اول نسبت به شروع تغذیه در روز سوم با 6 برابر كاهش خطر مرگ و میر همراه است از طرف دیگر ثابت شده كه تغذیه با شیر مادر در طی ساعت اول زندگی می‌تواند22 درصد مرگ و میر نوزادان را كاهش دهد.

پروتئین و سایر ملاح درشیر مادر

شیرخوارانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند به دلیل تقویت سیستم ایمنی آنان توسط شیر مادر، نسبت به سایر شیرخواران، پاسخ ایمنی مناسب‌تری نسبت به واكسن‌های تزریق شده یا خورانده شده دارند و تولید پادتن و اثر حفاظتی واكسن‌ها در آنان بیشتر است. میزان املاح، پروتئین و سایر مواد موجود در شیر مادر، دارای اندازه و كیفیت مناسب است لذا به دستگاه گوارش و كلیه شیرخوار كه هنوز كامل نشده‌اند صدمه وارد نمی‌كند. شیر مادر پاكیزه، عاری از آلودگی‌ میكروبی و دارای درجه حرارت مناسب بوده و همه جا در دسترس شیرخوار است. تغذیه با شیر مادر رابطه عاطفی بین مادر و فرزند را افزایش می‌دهد تماس وتوجه مادر به شیرخوار در هنگام شیردادان اثر مطلوبی بر رشد روانی و عاطفی شیرخوار دارد تا حدی كه كودكان تغذیه شده با شیر مادر در دوران بلوغ از امنیت روانی بیشتری برخوردارند. برای تغذیه نوزاد نارس و كم‌وزنی كه قادر به مكیدن پستان مادر نیست، باید شیر مادرش (آغوز) را دوشید و آن را با قطره‌چكان، سرنگ، قاشق و یا فنجان كوچك به او داد. حتی ممكن است لازم باشد برای برخی نوزادان نارس، شیر دوشیده شده مادر را از طریق لوله معده به آنان خوراند. این امر به دلیل ویژگی‌های خاص غذایی و حفاظتی موجود در شیر مادرانی است كه نوزاد نارس به دنیا می‌آورند تا ضمن تامین رشد و تكامل بهتر، از بروز بسیاری بیماری‌های عفونی و مرگ و میر ناشی از آن كه در نوزادان نارس شایع‌تر است پیشگیری می‌شود. تماس پوستی مادر و نوزاد علاوه بر برقراری پیوند عاطفی بین آنان، سبب گرم نگه داشتن و ثبات متابولیكی و بهبود رشد و تكامل نوزادان به ویژه نوزادان نارس می‌شود. به دلیل نسبت متناسب كلسیم و فسفر شیر مادر، كلسیم شیر مادر بهتر از شیر مصنوعی جذب می‌شود بنابراین كمبود كلسیم در شیرخوارانی كه شیر مادر می‌خورند كمتر گزارش شده است. جذب سایر املاح شیر مادر از قبیل آهن و روی هم بهتر از شیر مصنوعی است زیرا وجود عواملی مانند لاكتوفرین شیر مادر و اسیدی بودن روده در شیرخوارانی كه شیر مادر می‌خورند در مقایسه با كودكانی كه با شیر مصنوعی تغذیه می‌شوند سبب جذب بیشتر آهن می‌شود بنابراین به شیرخواران سالمی كه در زمان مقرر متولد شده‌اند و بند ناف آنان را نیز در زمان توصیه شده بسته‌اند، تا زمان شروع تغذیه تكمیلی نیازی نیست قطره آهن داده شود. چون تعداد دفعات ابتلا به بیماری و طول مدت بیماری در شیرخوارانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند كمتر است نیاز مراجعه به پزشك، درمان‌های دارویی و بستری شدن آنان در بیمارستان در نتیجه احتمال جدایی از مادر نیز كمتر می‌شود. شیرخوارانی كه از شیر مادر تغذیه می‌كنند كمتر دچار مشكلات دندانی از جمله پوسیدگی دندان‌ها ناشی از مصرف سر شیشه و گول زنگ (پستانك) شده و فرم صورت و ردیف بودن دندان‌های آنان بهتر است.

بهره هوشی كودكانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند بالاتر از كودكانی است كه از شیر مصنوعی استفاده می‌كنند.

 مزایای شیر‌دهی مربوط به مادر

جمع شدن رحم پس از زایمان، با شروع اولین تغذیه با شیر مادر و نیز برگشت رحم به اندازه طبیعی در مادرانی كه نوزادشان را با شیر خود تغذیه می‌كنند سریع‌تر است. تغذیه انحصاری و مكرر شیرخوار با شیر مادر در طول شب و روز، موجب می‌شود كه عادت ماهیانه مادر دیرتر شروع شود كه خود باعث كاهش از دست رفتن خون و نهایتاً مانع كم‌خونی مادر می‌شود همچنین امكان تخمك‌گذاری مادر به تعویق می‌افتد كه این امر احتمال حاملگی‌های زودرس را كاهش می‌دهد استفاده از شیر كمكی و یا سایر مواد غذایی قبل از پایان 6 ماهگی و مصرف آب یا آب قند و حتی گول‌زنك (پستانك) می‌تواند به این ویژگی مهم شیر مادر لطمه بزند.

تماس پوست با پوست شیرخوار و مادر بلافاصله پس از تولد و شروع تغذیه با شیر مادر از همان ساعت اول زندگی و ادامه تغذیه با شیر مادر و تماس‌های مكرر كودك با بدن مادر در جریان شیردهی، موجب احساس آرامش و تحكیم پیوند عاطفی بین مادر و شیرخوار شده و رضایت حاصل از این تماس، حتی در مادرانی كه به دلایل موجه پزشكی سزارین شده‌اند، سبب بهتر شدن وضع روحی و عاطفی آنان می‌گردد. مادرانی كه خود فرزندشان را شیر می‌دهند به دلیل ترشح هورمون اكسی‌توسین (هورمون عشق) از امنیت خاطر و شادابی بیشتر برخوردارند و كمتر افسرده می‌شوند. از طرف دیگر چون از چربی ذخیره شده دوران بارداری برای تولید شیر استفاده می‌كنند زودتر وزن اضافی خود را از دست داده و پستان‌ها و اندام‌شان نیز به همین دلیل سریع‌تر و به حالت طبیعی قبل از بارداری برمی‌گردد. (برای تولید شیر، مادر روزانه 500 كیلوكالری انرژی مصرف می‌كند این مقدار از دست دادن انرژی، معادل نیم ساعت پیاده‌روی در سربالایی و یا حداقل 30 بار رفت و برگشت در یك استخر است). احتمال ابتلا به سرطان پستان و تخمدان، سرطان دهانه رحم، شكستگی لگن و پوكی استخوان در سنین بالاتر، دیابت، آرتریت روماتوئید و عود یا تشدید بیماری مولتیپل اسكلروزیس (M.S) چاقی و یا افزایش چربی‌های خون در مادرانی كه خود به فرزند‌شان شیر می‌دهند بسیار كمتر است مشاهده شده با افزایش طول مدت شیردهی نیز این اثرات مفید برای مادر بیشتر می‌شود به طوری كه برای هر سال شیر دادن خطر سرطان پستان 3/4 درصد كاهش می‌یابد و كاهش خطر ابتلا به آرتریت روماتوئید برای یك سال شیردهی 20 درصد و برای دو سال شیردهی 50 درصد ذكر شده است.

مزایای اقتصادی – اجتماعی شیرمادر

گرچه در طول دوران شیردهی، نیاز غذایی مادر افزایش می‌یابد ولی در مقابل، تغذیه كودك با شیر مادر از هر شیوه دیگر تغذیه به مراتب اقتصادی‌تر، مناسب‌تر، طبیعی‌تر، مطمئن‌تر، آسان‌تر و ارزان‌تر است. به عبارت دیگر هزینه خرید شیر مصنوعی و سایر وسایل مورد نیاز آن برای شیرخواران محروم از شیر مادر، چندین برابر میزان هزینه‌ای است كه مادر برای تغذیه صحیح و شیردهی موفق خود نیاز دارد. كودكانی كه با شیر مادر تغذیه می‌شوند به دلیل كمتر بیمار شدن هزینه درمان كمتری نیز به خانواده تحمیل می‌كنند. در بیمارستان‌هایی كه از شیوه مراقبت هم اتاقی مادر و نوزاد و تغذیه نوزاد با شیر مادر استفاده می‌شود، میزان بروز عفونت و همه‌گیر شدن آن در بین نوزادان به مراتب كمتر است و طبق محاسبات دقیق، هزینه بیمارستان‌ها و نیروی انسانی مورد نیاز كاهش می‌یابد.

تغذیه شیرخوار با شیر مادر علاوه بر كمك به رشد و تكامل مناسب نسل آینده از خروج مقادیر هنگفتی ارز به خارج از كشور برای ورود شیر مصنوعی (شیر خشك) نیز جلوگیری نموده و از این طریق باعث توسعه اقتصادی كشور می‌گردد. سلامت هر جامعه با بهبود وضع تغذیه، رشد و تكامل مناسب كودكان، پیشگیری از بیماری‌های عفونی، غیر عفونی و مزمن، تنظیم خانواده و كنترل جمعیت ارتباط مستقیم دارد تغذیه با شیر مادر به تنهایی همه این امكانات را فراهم می‌سازد.

مزایای شیر مادر در حفاظت از محیط زیست

شیر مادر به حفاظت از محیط زیست كمك می‌‌كند. برخلاف شیر مادر كه نه هزینه‌بر است و نه آلودگی زیستی ایجاد می‌نماید، شیر خشك نیازمند بسته‌بندی (قوطی،‌كاغذ، كارتن) و مصرف آن محتاج تهیه آب سالم، مواد شوینده و استفاده از سوخت مورد نیاز، بطری و سرشیشه است كه این مواد علاوه بر تحمیل بار مالی به بودجه خانواده و جامعه به عنوان مواد غیر قابل برگشت به طبیعت هم ایجاد مشكل می‌نمایند.

تولید شیر مصنوعی نیز كه طی مراحل مختلفی در كارخانه انجام می‌شود علاوه بر امكان آلودگی آن با عوامل میكروبی، سبب آلودگی محیط زیست شده و برای تهیه سوخت موردنیاز آن باید از منابع طبیعی استفاده شود.

برخی مخاطرات عدم استفاده از شیر مادر

اگر شیرخواران از شیر مادر محروم باشند و با شیر مصنوعی تغذیه شوند علاوه بر اینكه در معرض خطرات بی‌شماری قرار می‌گیرند از جمله احتمال ابتلا به:

عفونت‌های گوش میانی (50 درصد)، بیماری‌های قلبی (64 درصد)، عفونت‌های تنفسی تحتانی (72 درصد)، آسم (25 درصد)، بروز دیابت نوع دو (39 درصد)، خطر مرگ ناگهانی (36 درصد)، سرطان خون (30 درصد) چاقی (24 درصد)، خطرات و مشكلات متعدد دیگری نیز آنها را تهدید می‌كند مانند:

 آلودگی میكروبی و غیر میكروبی اولیه در كارخانه سازنده شیر مصنوعی

 وجود عناصر و تركیبات نامناسب و فقدان تركیبات حیاتی و ضروری مورد نیاز شیرخوار در شیر مصنوعی

 استفاده از آب آلوده برای شستشوی بطری و تهیه شیر.

 خطا در آماده نمودن شیر مورد نیاز شیرخوار یعنی رقیق یا غلیظ تهیه كردن شیر مصنوعی

 خوراندن بیش از حد شیر مصنوعی جهت آرام كردن شیرخوار در نتیجه ایجاد چاقی

 صرفه‌جویی در تعداد پیمانه‌های مورد نیاز تغذیه شیرخوار (به علت فقر خانواده یا گرانی شیر مصنوعی) در نتیجه، ایجاد سوء تغذیه

 تحمیل هزینه اضافی به خانواده

 تحمیل هزینه بیشتر برای خدمات بستری یا سرپایی كودك به دلیل ابتلای بیشتر به بیماری‌ها