به قلم : لیلا فرضی ، دانشجوی کارشناسی آموزش ابتدایی
تحریریه زندگی آنلاین : همه والدین از روش‌های تربیتی مختلفی برای آموزش اصول اخلاقی، دانش و الگوهای رفتاری به فرزند خود استفاده می‌کنند. تنبیه و تشویق (تقویت) از روش‌های تربیتی است که تقریباً همه والدین آن را به کار می‌گیرند. روش‌های انضباطی زمانی موثر است که رابطه بین کودک و والدین یا مربی آموزشی گرم و صمیمی باشد.
تشویق یا تقویت
زمانی که والدین یا معلمان در برابر رفتارهای مورد پسند کودک از خود بازخوردی مثبت نشان می‌دهند، تشویق صورت گرفته است.
برای تربیت کودکان در زمینه‌های مختلف دو نوع روش تشویق وجود دارد:
تشویق مادی یا دادن یک امتیاز خاص: در این روش خانواده یا معلم در برابر رفتار مورد پسند یا عملکرد خوب کودک در مدرسه امتیاز خاصی مثل بازی کردن یا مثلا نماینده کلاس شدن، به او می‌دهند.
تشویق اجتماعی: در این نوع تشویق والدین یا معلم به کودک محبت کرده یا از او تعریف می‌کنند و کار مورد پسند او را در مرکز توجه قرار می‌دهند. گفتن عبارتی حاکی از تایید عمل کودک مانند جمله «چه خوب کردی به دوستت کمک کردی» انگیزش درونی کودک را بیشتر می‌کند و تاثیرش به مراتب بیشتر از تشویق مادی است. تشویق از سوی والدینی که رابطه گرم و صمیمی با فرزند خود دارند، موثرتر از تشویق از سوی والدینی است که در ارتباط با فرزند خود سرد عمل کرده و او را طرد می‌کنند.
بیشتربخوانید:
پرخاشگری پیامد تنبیه کودکان
سن کودک و تشویق
تشویق یا تقویت برای کودکان در سنین مختلف تاثیر متفاوتی خواهد داشت. والدین و معلمان بهتر است برای تقویت رفتار کودک خردسال فورا به دنبال انجام دادن رفتار مطلوب، او را تشویق کنند و ارتباط بین عمل مطلوب و تشویق آشکار باشد، اما برای کودکان بزرگ‌تر پاداش فوری تاثیر چندانی ندارد و بهتر است پاداش برای آنها به صورت نتیجه عمل در موقعیت‌های بعدی تعریف شود. نکته قابل توجه والدین این است که پاداش‌های بیرونی را باید با احتیاط به کودک داد، زیرا والدین و معلمان همیشه نمی‌دانند که بهترین پاداش از نظر کودک چیست و همچنین پاداش دادن به عمل خودانگیخته کودک ممکن است علاقه او را از آن عمل سلب کند. همچنین باید توجه داشت که تشویق کودکان همیشه نتیجه دلخواه را برای والدین و معلمان نخواهد داشت.
تنبیه
تنبیه زمانی صورت می‌گیرد که والدین یا معلمان در پاسخ به برخی رفتارهای نامطلوب کودکان آنها را از انجام عملی منع می‌کنند. این منع کردن به کودک می‌آموزد از انجام برخی رفتارهایی که به او آسیب می‌رساند دوری کند، به طور مثال از نزدیک شدن به اشیای خطرناک بپرهیزد. در حقیقت تنبیه برای کاهش رفتار نامطلوب کودک است. به والدین و معلمان توصیه می‌شود اگر همه روش‌های تشویق با شکست مواجه شد، از تنبیه استفاده کنند؛ زیرا ممکن است تنبیه کردن کودک عواقب منفی داشته باشد و چنان اضطرابی در کودک ایجاد کند که مانع درس گرفتن از آن تنبیه شود.
بیشتربخوانید:
قبل از تنبیه کردن فرزندتان این مطلب را بخوانید!
گفتن این 11 نکته به کودکان ممنوع!
تشویق کودک را از یاد نبرید!
زمان تنبیه
زمان تنبیه اهمیت زیادی دارد، یعنی هر چه فاصله زمانی تنبیه و رفتار نامطلوب کمتر باشد، تنبیه موثرتر است و نتیجه آن تحقق اهداف تنبیه است، اما هر چه فاصله زمانی تنبیه کردن و رفتار نامطلوب بیشتر باشد، اهداف شما از تنبیه، از سوی کودکان، فراموش خواهد شد.
ثبات قدم
والدین و معلمان در تنبیه باید ثبات قدم داشته باشند. اگر در تنبیه ثابت قدم نباشید، یعنی اگر رفتارهای نامطلوب را گاهی سرزنش کنید و گاهی نادیده بگیرید، رفتار نامطلوب کودک باقی می‌ماند. والدین و مربیان آموزشی باید توجه داشته باشند که تنبیه فقط باید در حدی باشد که کودک را وادار به اطاعت کند. تنبیه بیش از حد ممکن است باعث به وجود آمدن ترس و خشم در وجود کودک شود و همین امر به مقاومت کودک در برابر پذیرش و انجام عمل بینجامد.
توضیح و استدلال
بهتر است منع و تنبیه کودک با توضیح و استدلال همراه باشد، به طور مثال اگر به کودک بگوییم «کمتر با تلفن همراه بازی کن، چون ممکن است چشم‌هایت ضعیف شود»، کودک این منع کردن را بهتر می‌پذیرد تا اینکه صرفا به او بگوییم «با تلفن همراه بازی نکن». توضیحات ما باید کوتاه باشد، همچنین این توضیحات باید در سطح واژگان کودک باشد تا کودک به خوبی آن را درک کند. این گونه تنبیه که با استدلال همراه است، موثرتر از تنبیه صرف می‌باشد و شما را به اهداف تربیتی خود نزدیک‌تر می‌کند.
خاموش کردن
گاهی اوقات کودکان رفتارهای نامطلوبی دارند که ممکن است اگر به آنها توجه کنید، آن رفتارها تقویت شوند و کودکان بیشتر آن رفتار نامطلوب را انجام دهند. به طور مثال زمانی که کودک در اتاق می‌دود، اگر به او بگویید در اتاق ندو یا برو بنشین، ممکن است رفتارش را تکرار کند و این تذکر شما کودک را به تکرار رفتار نامطلوب ترغیب نماید. حال شما می‌توانید رفتار نامطلوب کودک را نادیده بگیرید و او را به کار دیگری مشغول کنید، مثلا به او بگویید آیا می‌تواند پازلش را بچیند؟! و او را به اتاقش ببرید تا پازل را بچیند، در این صورت کودک به کار دیگری مشغول است و رفتار نامطلوبش خاموش شده است.
روش های استدلالی
اگر شما به عنوان والدین یا معلم یک کودک، عواقب اعمال نامطلوب او را گوشزد کنید از روش‌های غیر تنبیهی استفاده کرده‌اید که روش‌های استدلالی یا درونی کردن نام دارد. در این روش توجه کودک به عواقب رفتار جلب می‌شود و به کاهش عمل نامطلوب کودک می‌انجامد، به طور مثال زمانی که کودک خواهر کوچک خودش را هل می‌دهد به او بگویید هلش نده، می‌افتد و سرش می‌شکند. کودک با دانستن عواقب کارش از انجام آن رفتار دست می‌کشد.
خود محوری و دیگر محوری
خودمحوری و دیگر محوری از روش‌های دیگری است که برای کاهش رفتار نامطلوب کودک و ایجاد رفتار مطلوب در او به کار گرفته می‌شود. خودمحوری و دیگر محوری، برانگیختن احساسات کودکان و آشنایی آنها با احساسات دیگران است. این احساسات آنها را در جهت اطاعت از قوانین و انجام رفتار مطلوب ترغیب می‌کنند. در روش خودمحوری شما کودک‌تان را از احساسات خودش آگاه میکنید، مثلا می‌توانید به کودک‌تان بگویید در زمان انجام تکالیف اسباب‌بازی‌های خود را کنار بگذارد و به آنها توجه نکند، چون ممکن است توجه به اسباب‌بازی او را ناراحت کند و نتواند تکالیفش را انجام دهد، در نتیجه وقت کمتری برای بازی با اسباب‌بازی‌هایش خواهد داشت. در دیگر محوری شما کودک‌تان را از احساسات دیگران آگاه میکنید، به طور مثال به او بگویید وقتی تکالیفش را انجام می‌دهد، به اسباب‌بازی‌هایش توجه نکند، زیرا این کار باعث می‌شود شما (والدین) را ناراحت کند. در این روش کودک با دانستن احساسات دیگران حس همدلی و ملاحظه‌کاری دارد. در نتیجه، رفتاری مطلوب از خود بروز می‌دهد. هدف اصلی این روش‌های انضباطی رسیدن کودک به انگیزش درونی و ذاتی است، یعنی کودک میلی درونی برای انجام رفتارهای مطلوب داشته باشد.
منبع: ماسن، پاول هنری؛ کیگان، جروم؛ هوستون آلتا کارول و کانجر، جان جین وی (۱۴۰۰: ۵۴۰ـ۵۴۶). رشد و شخصیت کودک. مهشید یاسایی. تهران: نشر مرکز.
