به قلم : د‌كتر پروانه صفایی مقد‌م ؛ متخصص رو انشناسی بالینی
dr.s.moqadam@gmail.com
تحریریه زندگی آنلاین : تا به حال با کودکان لجباز سروکار داشته‌اید؟ بچه‌هایی که در خیابان برای رسیدن به خواسته خود گریه و داد و فریاد کرده و حتی خودشان را روی زمین می‌کشند یا بچه‌هایی که تلاش می‌کنند تا با پرت کردن وسایل و به هم ریختن خانه، به هر شکل حرف خود را به کرسی بنشانند! شاید چیزی در مورد لجبازی در نوجوانان ندانید و فکر کنید لجبازی به عنوان یکی از رایج‌ترین مشکلات رفتاری کودکان تنها به همین سنین ختم شده و کوچولوی دوست‌داشتنی شما، با بزرگ شدن دست از این کارها برمی‌دارد! اما در واقع این طور نیست. لجبازی مساله‌ای است که در هر سنی می‌توانیم شاهد آن باشیم و یکی از دوران‌هایی که این مشکل در آن پررنگ‌تر از همیشه می‌شود، دوران نوجوانی است. در ادامه این مطلب قصد داریم با شما در مورد لجبازی نوجوانان گفت و گو کنیم.
منظور از لجبازی در نوجوانان چیست؟
نوجوانی، به واسطه تغییرات عمده فیزیکی، روحی، رفتاری، شناختی و حتی اجتماعی که با خود به همراه دارد، به تنهایی یک چالش بزرگ برای والدین محسوب شده و هنگامی که بدقلقی‌ها و بحران‌های منحصر به فرد نوجوان همچون لجاجت نیز به این معرکه اضافه می‌شود، شرایط برای پدر و مادرها سخت‌تر نیز خواهد شد. اگر شما هم در خانواده خود یک پسر یا دختر نوجوان سرکش و لجباز دارید و نمی‌دانید که برای حل این مشکل چه باید بکنید، با ما همراه شوید.
بیشتربخوانید:
چرا کودکان «لجبازی» می‌کنند؟
چرا لج می‌كنی؟
به‌طور كلي لجبازي نوجوانان تحت‌تأثير عوامل عاطفي، رواني و اجتماعي است كه هيچ كدام را نمي‌توان ناديده گرفت. مهم‌ترين و اصلي‌ترين علت‌هاي لجبازي در نوجوانان، بحران دستيابي به استقلال است كه مي‌توان آن را ذيل مبحث بحران هويت توضيح داد. در واقع بحران هويتي كه سبب شكل‌گيري شخصيت نوجوان مي‌شود در 3 مرحله اتفاق مي‌افتد؛
مرحله اول كه سرآغاز نوجواني است، زماني اتفاق مي‌افتد كه نوجوان هنوز كاملا رشته‌هاي ذهني خود را از دوران كودكي نگسسته، ولي قطع بعضي از آنها را شروع كرده و همين انقطاع اوليه باعث برخي ناآرامي‌هاي روحي يا به اصطلاح تكانش‌هاي رواني مي‌شود؛ اضطراب، زودرنجي، افسردگي، درونگرايي و البته لجبازي ... .
مرحله دوم، زماني است كه نوجوان در برابر محيط خود موضع مشخصي را اتخاذ كرده و براي زندگي‌اش طريقه رفتار معيني را در نظر گرفته، مشخصه اين مرحله، در خود فرو رفتن و به گوشه‌اي خزيدن است.
مرحله سوم مربوط به گشايش است. نوجوان در اين مرحله فعال و مثبت مي‌شود و اين نشانه برون‌رفت از بحران هويت به شمار مي‌آيد و مي‌توان اميدوار بود كه نوجوان ثبات شخصيت خود را بازيافته باشد.
مراحل شكل‌گيري شخصيت و بحران هويت را بسيار مختصر بيان كرديم تا با هم به دركي عميق‌تر از وضع روحي نوجوانان‌مان برسيم و بدانيم كه چرا نوجوان گاه بناي بدخلقي و لجبازي مي‌گذارد. او به‌دنبال يافتن خود و كسب استقلال و اثبات خود به‌عنوان فردي از جامعه بزرگسالان است.
كودك ديروز و نوجوان امروز ما بيش از آنكه تحت‌تأثير عقل و استدلال باشد، رفتارهايش تحت كنترل هيجان و احساسات است، بنابراين گمان مي‌كند كه اگر رودرروي شما بايستد و هر بار نظري مخالف رأي شما ابراز كند، مي‌تواند به استقلالي دلخواه برسد و خود را به‌عنوان فردي غيروابسته و داراي رأي و نظري منحصربه‌فرد به گروه خانواده، همسالان و ... معرفي كند.
اگر كمي به عقب برگرديم و 2 تا 5 سالگي فرزندمان را به‌خاطر بياوريم، مي‌بينيم كه او در آن زمان هم نوعي از لجبازي را در رفتارهايش داشت، چرا كه اين محدوده سني نيز زماني است كه كودك به‌دنبال احراز هويت و استقلال و خودباوري است و با لجبازي بر آن است كه به والدين خود بفهماند كه مي‌تواند كارها را مطابق خواست خود و خلاف ميل ديگران پيش ببرد.
فرزنداني كه در كودكي نوع تربيتي را تجربه كرده‌اند كه به ماندگاري لجبازي در آنها انجاميده است، در نوجواني لجبازي‌هاي گسترده‌تري را از خود بروز مي‌دهند؛ از جمله آنهايي كه با روش تربيتي سهل‌گيرانه يا سخت‌گيرانه تربيت يافته‌اند. اين دسته از كودكان يا در اغلب اوقات «نه» شنيده‌اند كه سبب عدم‌اعتماد به نفس، وابستگي، انزوا و... در آنها شده كه در نوجواني و زمان كسب استقلال به پرخاشگري و عصيانگري انجاميده يا هميشه «بله» شنيده‌اند و به همه خواسته‌هاي معقول و نامعقول‌شان رسيده‌اند كه سبب مي‌شود كودك هنگام رويارويي با مخالفت والدين خود در نوجواني و زماني كه سلامت جسم و روحش مطرح است و در نقطه حساس تربيت قرار دارد، با شنيدن يك «نه» و مخالفت، دست به لجبازي بزند.
بنابراين لجبازي مشخصه سن و سال استقلال‌يابي است و مسئله‌اي شايع در ميان نوجوانان به شمار مي‌رود، اما اگر لجبازي ماندگار شود، نوجوان در بزرگسالي خود با مشكلات متعددي روبه‌رو خواهد بود و اطرافيان خود را دچار آسيب خواهد كرد. كم نديده‌ايم افرادي كه بر سر يك موضوع كوچك دست به لجبازي زده و هنوز كه هنوز است كارها را نه با استدلال كه با دعوا و كتك‌كاري پيش مي‌برند و تنها براي به رخ كشيدن و اثبات خود اين گونه رفتار مي‌كنند. افراد لجباز داراي اعتماد به نفسي پايين و خودباوري محدود و ضعيف هستند. پس چه كنيم كه هم با لجبازي فرزندمان در برهه نوجواني كنار بيايیم و هم موجب ثبات آن در شخصيت او نشويم؟
بیشتر بخوانید:
بچه های خود محور!
علت لجبازی در نوجوانان چیست؟
اینکه چرا برخی از نوجوانان تمایل دارند تا با لجاجت به هدف خود رسیده و به حرف و نظرات والدین‌شان اهمیت ندهند، تابع عوامل مختلفی است که از میان آنها دو دلیل از همه پررنگ‌تر هستند. این دو دلیل عبارتند از:
تغییرات دوران بلوغ
نوجوانی و بلوغ، با نوسانات هورمونی گسترده و همچنین تنش‌های روحی و جسمی فراوانی همراه است که به نوبه خود سبب شده تا یک نوجوان، کنترل کمتری نسبت به رفتارهای خود داشته و بیش از آنکه تابع عقل و منطق باشد، از هیجانات و احساسات پیروی کند. بدیهی است که در چنین شرایطی، بچه‌ها اغلب با خانواده خود به اختلاف خورده و حتی در مواردی ارزش‌ها و هنجارهای آنان را زیر پا می‌گذارند.
بحران‌های نوجوانی
نوجوانی دورانی است که در آن فرد با بحران‌های مختلفی روبرو می‌شود، از جمله بحران کسب هویت و بحران دست‌یابی به استقلال. به همین دلیل فرزندان ما در این دوران ممکن است تلاش کنند تا با بحث و جدل، نظر خود را اثبات کرده و به پدر و مادرشان نشان دهند که کار آنها اشتباه و رفتار خودشان درست و به جا است.
تو لج كنی من چه كنم؟
یكی از عواملی كه سبب لجبازی بیشتر نوجوان می‌شود، عدم شناخت دقیق والدین از ویژگی‌های نوجوانی و بلوغ است. اینكه احساس كنید نوجوان در برابر شما به بی‌احترامی، عصیانگری و بی‌تفاوتی عمدی دست می‌زند و خود را شكست‌خورده در امر تربیت او بدانید، باعث می‌شود كه شما نیز تحمل‌تان در برابر لجبازی‌های او از دست برود و به عصبانیت، پرخاشگری، لجبازی متقابل، تنبیه بدنی و ... بینجامد كه نتیجه بسیار منفی در پی خواهد داشت.
پرخاشگرى نوجوانان و نحوه برخورد با آن
نگرانم نباش
یكی از موقعیت‌هایی كه معمولا به بگو و مگو و لجبازی می‌انجامد زمانی است كه نوجوان احساس كند همانند یك كودك مورد مراقبت والدین خود قرار گرفته است. زمانی را به خاطر بیاورید كه او بحث‌های طولانی را با شما برای رفتن به خانه دوستی كه نمی‌شناسید آغاز كرده یا آن وقتی كه می‌خواهد به شما بقبولاند دیگر می‌تواند مسیر خانه تا مدرسه را بدون سرویس و به تنهایی طی كند. او تصوری از نگرانی شما ندارد، بنابراین در چنین مواقعی خوب است بدون اینكه كلام‌تان رنگی از دلخوری، عصبانیت یا تهدید داشته باشد، به او بگویید كه شما با آزادی او موافقید، اما او هم باید برای نگرانی شما ایده و پیشنهادی را ارائه كند.
بیشتربخوانید:
با کوچولوهای لجباز چه کنیم؟
تخیل و رویاپردازی دوران نوجوانی
یکی از ویژگی‌های دوران نوجوانی، تخیل و رویاپردازی است. با این ویژگی نوجوان چگونه باید کنار آمد؟ نوجوان تخیل را دوست دارد، بنابراین والدین ضمن احترام باید اجازه دهند نوجوان این رویاپردازی و تخیل را تجربه کند و زندگی آینده خود را در تخیل بسازد، ولی ما باید سعی کنیم در حالی که دارد تخیل می‌کند، واقعیت‌های زندگی را هم ببیند.
فکر کردن بیش از حد نوجوانان
موضوع دیگری که خانواده‌ها را نگران کرده است، بیش از حد فکر کردن نوجوانان است، والدین با این رفتار، چگونه باید برخورد کنند؟ فکر کردن بیش از حد باعث ناراحتی بعضی از والدین می‌شود، اما فکر کردن در نوجوانان در یک زمان محدودی خیلی خوب و سازنده است. نوجوانان دوست دارند در گذشته خود سیر کنند و ببینند چه خطایی کرده‌اند. خانواده‌ها باید سعی کنند شرایط زندگی را طوری بسازند که احساس استقلال در آنها شکل پیدا کند.
راه‌حل‌های ساده برای کنترل لجاجت در نوجوانان
برخی والدین گمان می‌كنند كه هنوز هم همانند زمانی كه فرزندشان در سنین كودكی بوده، باید برای حذف رفتارهای ناصحیح او، او را طرد یا با او قهر كنند، اما این بدترین رفتار ممكن است، نوجوان شما نیاز به توجه دارد نه طرد شدن، نیاز به دلیل و استدلال دارد نه سكوت. برای اینکه این کارها را نکنید، به مطالب زیر توجه نمایید:
سرزنش ممنوع
نصیحت‌های مستقیم و سرزنش‌آمیز در این دوره اثر بسیار مخربی بر رفتار نوجوان دارد. به دنبال راه‌های غیرمستقیم برای تذكر باشید. اگر نكات مثبت او را كمرنگ ببینید و در عوض به نكات منفی اخلاقی و روحی او تمركز كنید، به او یك سرنخ برای لجبازی خواهید داد، چرا كه به او آموزش می‌دهید كه روی نكات منفی تمركز كند. اگر او را با كسی مقایسه كنید، او نیز شما را با دیگر والدین مقایسه خواهد كرد.
با هم باشید
یكی از مهم‌ترین و موثرترین راهكارها برای حل مسائل دوران بلوغ و نوجوانی، برقراری رابطه نزدیك و صمیمی میان نوجوان و والدینش است. معمولا نوجوانان با والد هم‌جنس خود رابطه خوبی ندارند، اما این رابطه را می‌توان ترمیم كرد با اینكه نیاز به زمان دارد، ولی شما ناامید نشده و از پا ننشینید و مطمئن باشید هر بار یك قدم به صمیمیت و هدف نزدیك‌تر شده‌اید.
تشویق كنید
نوجوانان برخلاف آن چیزی كه به نظر می‌آید، از پذیرفتن مسئولیت‌های كوتاه، مورد علاقه و مهم لذت می‌برند. چنین مسئولیت‌هایی را به آنها بسپارید و در ازایش تشویق و تشكر را فراموش نكنید، اما در سپردن مسئولیت به نوجوان مراقب باشید كه چه مسئولیتی و در چه زمانی به نوجوان واگذار می‌شود. چه اینكه اگر انتخاب‌تان صحیح نباشد، او را دلزده خواهید كرد، پس علایق و خصوصیات او را خوب بشناسید.
دلیل منطقی
برای هر مخالفت یا موافقت و هر مسئله‌ای كه در محیط خانواده مطرح می‌شود، دلیل قانع‌كننده و منطقی داشته باشید و متقابلا با دلیل و انتقادها و مخالفت‌های نوجوان‌تان با روی باز برخورد كنید.
دستور مستقیم ندهید
تا جایی که ممکن است به فرزندان دستور مستقیم ندهید، بلکه فرصت انتخاب‌های مختلف به او بدهید. خوبی این روش آن است که شما موارد انتخابی را کنترل میکنید و در هر حال هر انتخابی که او انجام دهد، مورد رضایت شما است و این امکان انتخاب، فرزندتان را که تشنه استقلال و خودگردان بودن است، راضی می‌کند. برای مثال به او نگویید که «همین الان اتاقت را تمیز کن.» با این کار حتما با او وارد مشاجره خواهید شد.
بگویید احساساتش را درک میکنید
بچه‌های لجوج در مورد درست و اشتباه بودن افکار و اعمال‌شان بسیار سرسخت هستند، اگر به نتیجه‌ای برسند، حس می‌کنند که باید از آن دفاع کنند. شما هر چه سخت‌تر سعی کنید که آنها را متقاعد سازید، مخالفت‌شان قوی‌تر خواهد شد، در چنین مواقعی ساده‌ترین راه برای جلب همکاری آنها این است که موقعیت آنها را تصدیق کنید و نشان دهید که احساسات‌شان را درک میکنید.
ويژگی‌های نوجوانی
قد و وزن نوجوان رشد سريع دارد. از نظر اخلاقي، روح عرفان و اخلاق و معنويت در نوجوان تجلي مي‌يابد. احساس فداکاري و مبارزه‌طلبي دارد. در مقابل ناکامي‌ها حالت ياس و نوميدي دارد. حالت خودآراستگي رويايي و خيال‌پردازي دارد. نوجوان خود را کشف مي‌کند، يعني حالت «خودگرداني» پيدا مي‌کند. معيار دوستي‌اش بيشتر بر مبناي عواطف شکل مي‌گيرد. به جنس مخالف گرايش و تمايل ارتباط پيدا مي‌کند. نوجوان مسئوليت‌پذير مي‌شود. اتخاذ تصميم مي‌کند و مسئوليت اعمال خويش را بر عهده مي‌گيرد. نوجوان با ديگران (به ويژه همسالان) ابراز همدردي نموده و ديگران را درک مي‌کند. ابتداي نوجواني دوره «حساسيت» است. نوجوان با کوچک‌ترين تحريکي عصباني مي‌شود. هيجان‌هاي دوره نوجواني بسيار متغير و متناقض هستند. نوجوان داراي خلق و خوي کاملا متنوع است. در موقع خشم، رفتار ظاهري خويش را نمي‌تواند کنترل کند و داراي حالت عدم تعادل عاطفي و هيجاني است.
انديشه‌های نوجوان
نوجوان دنيا را زيبا و قشنگ مي‌بيند. نوجوان به نداي فطري و الهام وجدان اخلاقي پايبند مي‌باشد، عاشق حق و حقيقت و علاقه‌مند پاکي و تقدس است. نوجوان به نيکي و درستکاري حساسيت دارد و از آن لذت مي‌برد و خوشحال و بانشاط مي‌گردد. نوجوان همواره در انديشه پاکي، فضيلت و نجابت است و مي‌کوشد گفتار و رفتارش بر راستي و درستي استوار باشد. نوجوان از اعمال نادرست ديگران رنج مي‌برد و مايل است دنياي جديدي بر اساس اخلاق، عدل و انصاف پايه‌گذاري کند. دوست‌يابي نوجوان به لحاظ اهميت زياد فداکاري و ميل به سوي حقيقت از هر نوع ناپاکي و تباهي مصون است. نوجوان براي بنياد شخصيت خويش نياز به راهنما و رهبري دارد تا بتواند وي را الگوي خود قرار دهد. بهترين الگو ابتدا والدين هستند.
مشکلات نوجوانی
بعد از شناخت همه جانبه دوره نوجواني، ضروري است که با مشکلات نوجواني و راهکارهاي عملي در تربيت نوجوان نيز آشنا شويم:
کشمکش بين استقلال و وابستگي
با توجه به اينکه اين دوره حد فاصل دوران کودکي و بزرگسالي است، از دست دادن حمايت‌هاي بي‌قيد و شرط والدين براي کسب احساس استقلال از يک طرف و لذت مورد حمايت و پشتيبان آنها بودن و همان طور کودک ماندن و بدون زحمت و دردسر هميشه مورد محبت قرار گرفتن از طرف ديگر در نوجوان کشمکش دروني ايجاد مي‌کند و جنگ رواني عميقي در ذهن او به وجود مي‌آورد. بعضا خانواده، مدرسه و جامعه نيز از او توقعات متناقض دارند. گاهي او را به چشم يک کودک نگاه کرده و برخوردي تحقيرآميز دارند و گاهي هم توقعات از او بيش از حد توان او است و به چشم بزرگسالان به او می‌نگرند که اين خود به کشمکش‌هاي دروني نوجوان دامن زده و او را با مشکل روبرو مي‌سازد.
طغيان عليه مراجع قدرت
نوجوان براي کسب استقلال عليه همه مراجع قدرت از جمله والدين و کادر مدرسه طغيان مي‌کند. گاهي اوقات رفتارهايي عليه آنها از خود نشان مي‌دهد، درگيري‌هايي ايجاد مي‌نمايد و به اعمالي دست مي‌زند که روابط او را با آنها و ساير مراجع قدرت به شدت تيره مي‌کند. مثلا بگومگو مي‌کند، بحث و مجادله طولاني انجام مي‌دهد. بر خلاف خواسته والدين دير به خانه مي‌آيد، از انجام تکاليف درسي خودداري مي‌کند، سيگار مي‌کشد و حتي ممکن است دست به اعمال بزهکارانه بزند. اين مورد در خانواده‌هاي با محدوديت زياد و يا مدارسي که مقررات سخت و خشک را بدون نظرخواهي و مشورت با نوجوان اجرا مي‌کنند، از شدت بالاتري برخوردار است.
هويت فردي
يکي ديگر از مشکلات مهمي که نوجوان با آن روبرو می‌شود، مسئله تشکيل «هويت فردي» او است، بدان معني که سوال‌هاي متعددي درباره مفهوم زندگي، نقش او در زندگي، مفهوم مرگ و زندگي پس از مرگ و به طور کلي سوال‌هايي نظير من کيستم؟ و به کجا می‌روم؟ ذهن او را به خود مشغول می‌نمايد که بايد به آنها پاسخ دهد. احساس هويت شخصي در نوجوانان کم‌کم بر اساس همانند‌سازي‌هاي مختلف گذشته آنها تکوين می‌يابد. با ورود به دوره نوجواني، ارزش‌هاي گروه همسالان و همچنين ارزيابي‌هاي معلمان و ساير بزرگسالان نيز مطرح است و هر اندازه ارزش‌هايي که از طرف دوستان و همسالان ابراز می‌شود با ارزش‌هاي والدين و معلمان همخواني بيشتري داشته باشد، به همان نسبت کار هويت‌يابي نوجوان آسان‌تر پيش می‌رود.
چگونگي ارضاي نيازهاي جديد (جنسي)
رشد و نمو غدد داخلي و ترشحات هورمون‌هاي جنسي به نوجوان امکان برقراري روابط جنسي را می‌دهد و انگيزه و کشش جنسي نسبت به غيرهمجنس در او ايجاد می‌گردد و از طرفي نخستين برخورد نوجوان با جنس مخالف اغلب با ترس و پريشاني خاطر همراه است. جوان تازه بالغ نياز جديد و مبهم و تمايلات قوي و نامعلومي را احساس می‌کند که او را از جلدش خارج کرده و به سوي جنس مخالف می‌کشاند. جهش‌هاي شديد محبت، عقب‌نشيني‌هاي توضيح‌ناپذير و حرکات بدون دليلي که او را آشفته می‌سازد. نوجوان می‌خواهد اين همه انرژي را که به وجود آمده و موجب هيجان او شده است در جايي آزمايش نمايد، اما در عين حال نگران عواقب آن است. او بيداري و رشد تمايلات جنسي را دارد، ولي هدف ندارد و چون غريزه جنسي کاملا زيرزميني است و جهت‌يابي آن با کورمالي انجام می‌شود، در فرد محجوب و کم‌رو نوعي اضطراب و گيجي ايجاد می‌کند. در جوامعي که آموزش ارضاي صحيح غريزه جنسي و راه‌هاي کنترل آن براي نوجوان آموزش داده نمي‌شود، اين مشکل مضاعف است و در اينجا است که متاسفانه لغزش و سقوط در پرتگاه در کمين است.
عدم کنترل بر رفتار و هيجانات ناشي از تغييرات جسمي و رواني دوران بلوغ
به دليل رشد سريع جسمي و تغييرات مشهود در اندام‌هاي بدن نوجوان در دوران بلوغ بعضي از رفتارهاي هيجاني و عدم کنترل او طبيعي است، مثلاجلو آمدن سر نوجوان به دليل احساس بلندتر شدن گردنش و يا بزرگ شدن بيني و يا عدم کنترل در دست‌هايش براي جابه‌جايي خصوصا اشياي ظريف از طرفي و عدم آگاهي و آموزش صحيح او در مقابله با اين مسائل از طرف ديگر او را از نظر روحي تحت تاثير قرار داده، به طوري که در خود احساس بي‌کفايتي و حقارت می‌نمايد که همين امر موجبات اضطراب را در وي فراهم می‌آورد.
ترس از آينده
پيدايش نيازهاي جديد در نوجوان و کشش به سوي ارضاي نيازهاي آني و مقطعي آينده را در ذهن نوجوان مبهم و دور از دسترس تصوير می‌نمايد، به طوري که حتي چگونگي تامين اقتصادي و تشکيل خانواده براي خود در آينده و ازدواج و تحصيلات عالي را قله‌هايي دور از دسترس می‌پندارد که دستيابي به آنها بسيار دشوار و در بسياري از موارد از محالات است که البته نقايص تربيتي و آموزشي در درون خانواده، مدرسه و جامعه و محروميت‌هاي شديد مالي خانواده به شدت و عمق اين مشکل نيز می‌افزايد.
دغدغه اقتصادي
يکي از مهم‌ترين مشکلات نوجواني اين است که فرد قبل از اينکه به بلوغ اقتصادي برسد، به بلوغ جنسي رسيده است و از طرفي چون به دنبال استقلال و کسب هويت جديد براي خود نيز می‌باشد، هميشه به فکر دستيابي زودتر به منافع اقتصادي است و در اين ارتباط می‌بينيم نوجواناني را که مدرسه و تحصيل را رها کرده و به دنبال شغل و کسب درآمد می‌باشند و اين خصوصا در جوامعي که ارزش‌هاي انساني و معنوي جاي خود را به ارزش‌هاي مادي داده و شخصيت افراد برحسب درآمد و پول آنها مورد ارزيابي قرار می‌گيرد، بسيار مشهودتر است و در اين ارتباط اوضاع و احوال اقتصادي، اجتماعي و بي‌ثباتي جامعه، جنگ بيکاري کمبود امکانات و فقر مالي خانواده از عوامل تشديد کننده مشکل محسوب می‌شوند.
تعارض بين خواسته‌هاي والدين و گروه همسالان
چون در اين دوران نوجوان بيشتر تحت تاثير گروه همسالان می‌باشد و والدين را مرتبط به نسل گذشته می‌داند که نيازها و خواسته‌هاي عصر حاضر او را درک نمي‌کنند، لذا نوجوان خود را در اين ميان کاملا گيج احساس می‌کند، چون حاضر نيست که محبت والدين را هم از دست بدهد. در چنين مواقعي نوجوانان بعضا همانند هنرپيشه‌ها نقش بازي می‌کنند تا از مقبوليت والدين و گروه همسالان هر دو برخوردار شوند.
ترس و اضطراب
ناتواني در سازگاري با موقعيت‌هاي جديد، موجب تشديد ترس و اضطراب در نوجوان می‌شود، مانند ترس از عدم موفقيت در امتحان يا مورد سرزنش قرارگرفتن در خانه و مدرسه، ترس از پذيرش مسئوليت و ارتباط با جنس مخالف يا مورد پذيرش دوستان واقع
نشدن.
به هم ريختگي ارتباط با ديگران
فشارهاي رواني عاطفي و اجتماعي در اين دوران موجب می‌شود که نوجوان با خودش، با خانواده‌اش، با دوستانش و به طور کلي با همه رابطه‌اش به هم می‌خورد و احساس کوچک شمردن خود و حقارت دارد و حالت عصبي در او افزايش می‌يابد.
راهکارهای عملی در تربيت نوجوان
شناخت شخصيت نوجوان
ما والدين با شناخت ويژگي‌هاي دوره نوجواني بسياري از رفتارهاي ناخوشايند آنان را غيرطبيعي نپنداريم که موجب بروز عکس‌العمل در ما شود و به تيرگي روابط با نوجوان نينجامد.
استفاده از روش تغافل (ناديده گرفتن)
از موثرترين روش‌هاي تربيتي در اين دوره «روش تغافل» است، يعني مسائل و مشکلات نوجوان را بزرگ نشان ندهيم که در او ايجاد وحشت نمايد و يا او را به لحاظ رفتارهايش دائم بازخواست ننماييم، بلکه نوجوان بايستي همواره در حالت خوف و رجا
باشد.
ايفاي نقش راهنمايي به جاي دستور
در برخورد با مسائل نوجوان بهتر است از خودش کمک بگيريم، يعني اين واقعيت را بداند که نخستين مسئول حل مشکل او خودش است و براي حل آن بايد اقدام نمايد و ما والدين فقط وظيفه راهنمايي او را داريم که از عواقب تصميم خودش مطلع شود.
آموزش
مهم‌ترين دليل ترس و اضطراب از هر موضوعي جهل و ناآگاهي نسبت به آن موضوع می‌باشد که ضروري است براي کاهش ترس و اضطراب‌هاي نوجواني، آموزش‌هاي لازم در مورد بلوغ، دوست‌يابي، حل مسئله گذراندن اوقات فراغت، برنامه‌‌‌‌‌‌‌ريزي درسي و مواردي از اين قبيل به نوجوان آموزش داده شود.
برقراري رابطه دوستانه و عاقلانه
ما والدين با مراقبت دوستانه و عاقلانه خود احساس ايمني و اطمينان را در وجود نوجوان ايجاد می‌کنيم.
اعتمادسازي
بايد بياموزيم که چگونه حس اعتماد نوجوان را نسبت به خودمان جلب و جذب کنيم. چنانچه اعتماد ميان نوجوان و والدين کمرنگ شود، او براي حل مسائل خود به ديگران مراجعه می‌کند.
ارتباط کلامي مقدمه ارتباط عاطفي
ما والدين با تنظيم ساعات کار خود و بسترسازي مناسب در منزل بايستي فرصت کافي براي «ارتباط‌هاي کلامي» با اعضاي خانواده به ويژه نوجوان را فراهم آوريم، چرا که ارتباط کلامي خود مقدمه «ارتباط عاطفي» است که نوجوان سخت به آن نيازمند می‌باشد.
تاکيد بر محبت و پرهيز از خشونت
ارتباط با نوجوان اگر بر اساس عشق، علاقه و صميميت استوار باشد، اعتماد به نفس را در او تامين و تضمين می‌نمايد و اگر با فشار و خشونت همراه باشد، ممکن است موجب دشواري‌هاي رواني در او شود.
الگوهاي رفتاري والدين
نوجوان علاقه‌مند است که والدين داراي شخصيتي مستحکم، با ثبات و پايدار باشند، چون به اتکاي شخصيت و همانندسازي آنان نيازمند است و توجه والدين به الگوهاي رفتاري خود مورد تاکيد می‌باشد.
پرهيز از مناقشات خانوادگي
خانه بايد محل آرامش، امن و مستحکمي براي اعضاي خانواده به ويژه نوجوان باشد و مناقشات و جروبحث‌ها و دعواهاي علني والدين به آن لطمه نزند و بهانه گريز نوجوان از خانواده را فراهم نياورد.
گوش دادن
با نوجوان صحبت کنيم و به سخنان او با علاقه گوش فرا دهيم و بدانيم که خوب گوش کردن به حرف‌هاي نوجوان رمز ارتباط موثر با او است.
تکيه بر نقاط قوت
با مشاهده برخي ضعف‌ها نوجوان را تحقير و سرزنش و يا با ديگران مقايسه‌اش نکنيم، بلکه بيشتر سعي نماييم براي از بين بردن ضعف‌هايش نقاط قوتش را تجلي ببخشيم.
انتظار به اندازه
با کسب شناخت همه جانبه از نوجوان، به اندازه توان و ظرفيت وجوديش از وي انتظارداشته باشيم.
اجازه خطا کردن را به نوجوان بدهیم
نوجوان بايد بياموزد که از مشکلات گريزان نباشد، بلکه براي حل مشکلاتش به دنبال کشف راه‌حل باشد و اين زماني است که اجازه خطا کردن را به او بدهيم تا از خطا کردن احساس گناه نکند و بتواند فرصت يافتن راه حل را بيابد.
مشورت با نوجوان
نوجوان در انديشه مستقل شدن است، بنابراين نبايستي عقايد خود را بر او تحميل کنيم، بلکه بايستي او را تحمل کرد و با مشورت گرفتن از او در امور خانه در کسب استقلال ياري‌اش کنيم.
فعال بودن نقش پدر در تربيت نوجوان
همان گونه که «مادر» نخستين گذرگاه کودک و نوجوان به زندگي اجتماعي است، آنچه که بسيار مورد نياز يک نوجوان می‌باشد، وجود «پدري» است که بتواند بر او تکيه کند. «پدري» که گرم، مهربان و پرشور باشد.
پذيرش بدون قيد و شرط نوجوان
نوجوان را همان طور که نشان می‌دهد، بپذيريم نه آن طور که در رويا و تخيل خود تصور می‌کنيم و بدانيم اگر نوجوان در خانواده مورد احترام قرار گيرد، ياد می‌گيرد خودش را آن طور که هست بپذيرد.
