سیده معصومه شمس : کارشناس روانشناسی و هنری ؛ عضو انجمن قصه‌گویی استان البرز
تحریریه زندگی آنلاین : اضطراب در کودکان ممکن است با نشانه‌های فیزیکی همراه باشد که در زیر به آن اشاره می‌کنیم و یا ممکن است به صورت موارد احساسی خود را نشان بدهد، مانند عصبانیت، ترس و یا پس زدن و نپذیرفتن، البته آموزش مقابله با آنها می‌تواند نقش به سزایی در تربیت و کم شدن استرس و فشارهای عصبی کودکان داشته باشد.
بیشتربخوانید:
چرایی گوشه‌گیری در کودکان
نشانه‌های استرس چیست؟
1- دردهایی که در بدن وجود دارند (مثل سردردها، دل‌دردها، رودل کردن، نفخ و زخم معده).
2- تهوع و استفراغ
3- ضربان سریع قلب
4- عادت‌های عصبی (مثل ناخن جویدن، کشیدن پوست و مو، فشار آوردن به دندان‌ها یا اصطلاحا دندان قروچه و ...)
5- نفس‌نفس زدن
6- دست‌های مرطوب و عرق کرده
7- بی‌خوابی و کابوس دیدن
8- دلشوره و اضطراب‌ها
9- عصبانی شدن و از کوره در رفتن
10- کاهش آستانه تحمل در برابر ناملایمات
11- عدم تمرکز و آشفتگی به خاطر استرس
12- خجالتی بودن و اجتناب حضور در اجتماع
راه‌حل‌های کاربردی دکتر چارلز استروبل برای کودکان دارای اضطراب و استرس به خانواده‌ها
واکنش کودکان را نسبت به مسائل تشخیص دهید، یعنی بدانید که کودک چگونه و با چه مکانیزمی به مشکلاتش واکنش نشان می‌دهد، مثلا سردرد دارد و یا تندخو شده و یا ضربان قلبش بیشتر می‌شود و یا ... و دقیقا تشخیص دهید که این نشانه‌ها ناشی از مشکلات جسمی نیست و در اثر استرس کسب شده است و خانواده‌های هوشمند می‌توانند به راحتی منشا اصلی این نوع واکنش‌ها را در کودکان خود متوجه بشوند.
پس از تشخیص خود والدین، حال زمان آن است تا به کودک کمک کنید واکنش‌های ناشی از تنش و استرس را تشخیص بدهد. به او کمک کنید تا علت این احساسش را در مورد بروز آن مشکل دریابد. گاهی درک چگونگی عملکرد فشار روانی برای والدین مشکل است. اگر کودک دارای واکنشی است که به نظر خانواده‌ها و اولیاء آنها ناشی از فشار روانی است، اثر آن را برایش شرح دهید. برای شرح دادن این موضوع اغلب از داستان استفاده می‌شود. داستانی را شبیه مشکل پیش‌آمده کودک تعریف می‌کنند، با کمی تغییرات که می‌تواند آرامش را به کودک بازگرداند.
برای تشخیص علت استرس کودکان به مهارت‌های ارتباطی خوبی نیاز داریم. کودک با صحبت کردن راجع به مشکل خود کم‌کم احساس آرامش پیدا می‌کند.
شما به عنوان والدین سعی کنید منشا تنش و اضطراب را حذف کنید. بهترین راه برای این کار، خلاص شدن از شر علت‌های اضطراب است. دیر خوابیدن، برنامه‌های کامپیوتری و تلویزیونی و ... موجب نگرانی و دلشوره کودکان خواهد بود. برنامه‌ریزی و بازنگری دوباره این فشارها را کاهش می‌دهد. باید بدانید که بیشتر بچه‌هایی که دچار فشار روانی هستند، بیشترین مشکلات را در خانه خود تجربه می‌کنند. فریاد زدن والدین، تحقیر کردن، امر و نهی کردن، مشاجره بین پدر و مادر، بی‌حوصلگی و ... می‌توانند کودکان را بیش از پیش با استرس مواجه کنند، به طوری که اگر از بچه‌های مضطرب پرسیده شود که چه چیزی تو را اذیت می‌کند، یکی از جواب‌هایشان این است که بزرگ‌ترها داد نزنند. پس بهترین اثربخشی در کاهش میزان استرس، برقراری آرامش در خانه است.
راه‌های به دست آوردن آرامش را به کودکان آموزش بدهید. والدین باید به خود و کودکان خود آموزش بدهند که در برابر موقعیت‌ها و احساسات ناشی از فشار روانی، یک واکنش درست از خود نشان بدهند تا آرامش‌شان به راحتی تحت تاثیر عوامل فشارزا قرار نگیرد.
راه‌هایی برای مقابله با عوامل استرس‌زا
سکوت کردن
به کودکان یاد بدهید تا در مقابل تنش و دلهره، سکوت کنند و یا حتی در سکوت یک یا چند دقیقه دراز بکشند و ساکت باشند.
تنفس کردن
یکی از مهم‌ترین عوامل آرامش، تنفس عمیق و آرام است. به کودک بگویید به پشت دراز بکش و فکرت را آرام کن. دستت را روی سینه قرار بده. حالا با شمارش، نفست را بکش تو و بعد بیرون بده و این کار را چندین بار تکرار کن و رفته‌رفته شمارش را کند کن. به او بیاموزید با شمارش 1 و 2 و 3 و 4 نفس بکشد؛ به او بگویید با شماره‌های 1 و 2 نفس را نگه بدار و با شماره‌های 1 و 2 و 3 و 4 بعدی نفس را بیرون بفرست. همین‌طور که نفس را بیرون می‌دهی، به خودت بگو آرام باش. تازه با کودک شوخی هم بکنید که مثلا شکم تو مثل بادکنک است که با هوا داخل دادن بادکنک پر می‌شود و با خروج آن خالی می‌شود. بهتر است کودکان برای این کار تشویق شوند.
شل و آرام کردن ماهیچه‌ها
بعد از اینکه کودک نفس کشیدن آرامش‌بخش را آموخت، می‌تواند آرامش را به دیگر اندام‌هایش نیز هدیه بدهد. در اینجا چند روش از آرام‌سازی بدن را از کتاب دکتر ادموند ژاکبسون تحت عنوان «آرام باشید» به شما آموزش می‌دهیم تا از استرس و تنش رهایی یابید. این امر چند مرحله دارد که در زیر اشاره می‌کنیم:
* مرحله اول: دست‌های شل مثل اسپاگتی
به بچه‌ها آموزش بدهید که دراز بکشند و دست‌هایشان را شل کنند و همان‌طور که قبلا تنفس کردن درست را آموزش داده‌ایم، نفس بکشند و بعد ماهیچه‌های دست‌هایشان را تا می‌توانند سفت کنند، درست مثل یک ربات فولادی و تا 10 بشمارند و سپس یک نفس عمیق بکشند و در حالی که به خود می‌گویند آرام باش، نفس خود را با شدت خارج کنند و همزمان ماهیچه‌های سفت شده را درست مثل رشته‌های اسپاگتی نرم شده، شل و رها بکنند و سپس چشم‌هایشان را ببندند و به آرامی نفس بکشند و در رویاهایشان یک منظره زیبا از مکانی آرامش‌بخش مثل ساحل، دریا و ... را تصور کنند و حتی کمی در آن حالت دراز بکشند و بخوابند.
بیشتربخوانید:
علائم و پیشگیری افسردگی کودک
* مرحله دوم: پاهای فولادی
درست در این مرحله نیز همانند دست‌ها عمل می‌کنیم؛ با این تفاوت که این بار تمرکز بر روی پاها است. به کودک بگویید پای راستت را دراز کن و شست پایت را به طرف سرت خم کن تا ماهیچه‌های جلوی ساق پایت سفت شوند و در حالی که پایت را می‌کشی، چند سانتیمتر هم از روی زمین بلند کن و از 1 تا 5 بشمار و مانند یک میله فولادی نگه دار و یک نفس عمیق بکش و بعد تا 5 بشمار و در حالی که به خود می‌گویی آرام پایت را پایین بگذار.
* مرحله سوم: شکم سفت مثل سنگ
در حالی که هنوز بر روی زمین دراز کشیده است و دست‌ها و پاهایش شل هستند، به او بگویید حالا شکمت را آنقدر سفت کن که انگار کسی می‌خواهد به آن مشت بکوبد، درست مثل یک تکه سنگ و سپس تا 10 بشمار، نفست را داخل بکش و در حالی که می‌گویی آروم، نفست را مثل دفعه‌های قبلی بیرون بده و ... .
* مرحله چهارم: چهره شاد
در این مرحله به کودک بگویید ماهیچه‌های صورت خود را شل شل کند و بعد از او بخواهید ماهیچه‌های صورتش را تا جایی که امکان دارد، منقبض کند، دندان‌هایش را به هم بفشارد، چشم‌هایش را تا جایی که می‌تواند باز کند و تا 5 بشمارد و سپس تمام آن اجزا را شل‌شل کند و در تمرین بعدی چشم‌هایش را جمع‌جمع و لب‌هایش را چروک و غنچه کند و به بینی‌اش چین بدهد و تا 5 بشمارد و بعد رها و شل کند.
* مرحله پنجم: کنترل فکر
بعد از شل و سفت کردن اجزای بدنش، حالا نوبت افکار او است که افکار مزاحم و تنش‌زا را از خود دور کند. از کودک بخواهید از 100 برعکس بشمارد و با گفتن هر عدد، نفس بگیرد و خارج کند و بگوید آرام ... . در این هنگام به او بگویید فقط بر اعداد تمرکز کند و به چیزی جز اعداد فکر نکند.
* مرحله ششم: تمرین
حالا لازم است تمام این آموزش‌ها را با تمرین و ممارست درونی کنیم و آنها را جزئی از برنامه‌های زندگی قرار دهیم. حتما زمان مناسبی را در طی روز برای این کار اختصاص بدهید و منظم باشید. بهترین زمان موقع خواب است و همین‌طور برای ایجاد انگیزه کودکان از یک جدول استفاده کنید و به او از جوایز کوچک و تشویق استفاده کنید تا کودکان کمتر با استرس و تنش آسیب ببینند و به محض مواجه شدن با هر نوع استرس که مطمئنا در زندگی روزمره خود تجربه می‌کنند، از این نوع روش کسب آرامش فوری استفاده کنند و قوای خود را باز یابند.
