سعید قنادی محمدی - کارشناس ارشد تغذیه
تحریریه زندگی آنلاین : می‌توان یکی از کم‌خطرترین و ایمن‌ترین مکملهای خوراکی را مکمل منیزیم (البته در دوز مناسب) بنامیم (به خصوص زمانی که حداکثر 350 میلی‌گرم دریافت شود). اما زمانی که فرد از داروی خاصی استفاده می‌کند، برای دوری از بروز تداخلهای دارویی- غذایی ناخواسته، نباید به هیچ وجه بدون تجویز مشاور تغذیه اقدام به مصرف هیچ‌گونه مکملی کرد. این‌گونه تداخلها در سه شکل می‌تواند خود را نشان دهد:
کاهش اثر داروی مصرفی بروز مسمومیت دارویی شکل کم‌خطر آن یعنی کاهش جذب مکمل غذایی (به‌ویژه در صورتی که مکمل خوراکی با هدف پُرسازی ذخایر بدنی تجویز شده باشد، کاهش جذب آن می‌تواند مشکل‌آفرین باشد و سبب سوء‌تغذیه در بیمار گردد)
بیشتربخوانید:
4 فایده شگفت‌انگیز مصرف منیزیم در بانوان
عوارض مسمومیت با منیزیم
رایج‌ترین عوارض مکمل منیزیم بروز علائمی مانند تهوع، استفراغ و اسهال می‌باشد، اما در صورت مصرف مقادیر بالایی از مکمل منیزیم، عوارض شدیدتر و گاها تهدید‌کننده‌ای نیز می‌تواند بروز کند؛ مانند اُفت فشار خون، گیجی، کاهش تعداد ضربان قلبی و تنفسی، کما، بی‌نظمی در ضربان قلب، کمبود کلسیم و در نهایت ایست قلبی. نخستین علامت هشدار‌دهنده‌ای که نشان می‌دهد فرد در حال ورود به فاز مسمومیت با منیزیم است، کاهش رفلکس تاندون زانویی است (یکی از موارد پایش به هنگام تزریق منیزیم وریدی یا عضلانی در کنترل پره‌اکلامپسی بارداری، بررسی رفلکس تاندون زانویی می‌باشد)، البته بروز علائم مسمومیت در افراد متفاوت می‌تواند فرق داشته باشد.
منیزیم را از غذا تأمین کنید، بهتر است
به همین علت، گام نخست، اصلاح الگوی غذایی می‌باشد و در صورت نیاز باید گام دوم را برداشت؛ یعنی مصرف مکمل غذایی. پیروی از الگوی غذایی صحیح به علت تأمین سایر ریزمغذیها در کنار منیزیم، می‌تواند اثرگذاری بهتری داشته باشد.
به طور مثال در مطالعه فراآنالیز و مروری نظام‌مندی که در سال 2019 و در نشریه Nutrition and Metabolism به چاپ رسید به این نکته اشاره شده است که دریافت منیزیم با بیماریهایی دیابت نوع 2 و سکته رابطه عکسی دارد، به خصوص در زنانی که شاخص توده بدنی بالایی داشتند. این مطالعه به اهمیت دریافت منیزیم از رژیم غذایی اصولی و صحیح تاکید ویژه‌ای کرده بود.
پیش‌تر و در سال 2013 نیز مطالعه‌ای فراآنالیز و مروری نظام‌مندی دیگری به اثرات حفاظت‌کننده منیزیم در برابر بروز بیماریهای قلبی عروقی اشاره کرده بود.
بیشتربخوانید:
فقر منیزیم و ۵ هشدار جدی آن برای بدن!
آیا مکملهای منیزیم با همدیگر تفاوت دارند؟
منظور کارخانه سازنده یا برند محصول نیست، بلکه این سؤال به نوع منیزیم اشاره دارد. پاسخ مثبت است. برای جذب بهتر و گاها کاهش عوارض، ترکیباتی به ماده معدنی اضافه می‌کنند (به طور مثال در مورد آهن، می‌توان فروس سولفات یا فروس گلوکونات را مثال زد). در مورد منیزیم نیز این مورد صدق می‌کند.
انواع مکملهای منیزیم
منیزیم سیترات: کمی مزه ترشی دارد و به علت خاصیت ملینی که دارد می‌توان در درمان یبوست از آن استفاده کرد. بعضی از مطالعات نیز به جذب بالای این نوع مکمل اشاره کرده‌اند.
منیزیم اکسید: جذب کم‌تری دارد، اما بسیاری از مطالعات، بر روی این مکمل انجام شده است. برای دست یابی به منیزیم مورد نیاز، باید مقادیر بیشتری از این مکمل را دریافت کرد. احتمال بروز اسهال با مصرف منیزیم اکسید وجود دارد.
منیزیم گلیسینات: احتمالاً بیشترین جذب را دارد و کم‌ترین عوارض گوارشی را سبب می‌شود. این نوع مکمل منیزیم بیشتر با هدف کاهش استرس و اضطراب و بی‌خوابی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سایر مکملهای منیزیم عبارت است از کلرید، لاکتات، مالات، تورات، ال-تِرِئونات، سولفات و اوروتات؛ که البته تنها تعدادی از این مکملهای منیزیم در بازار دارویی وجود دارد.
مکمل منیزیم را چه زمانی بخورم؟ آیا مکمل منیزیم با لبنیات یا کلسیم تداخل دارد؟
بهتر است مکمل منیزیم همراه با غذا مصرف شود تا از عوارض گوارشی آن مثل اسهال کاسته شود. در مورد اینکه آیا لبنیات بتواند بر جذب منیزیم اثر منفی بگذارد یا نه، اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی توجه داشته باشید، اگر در مکملی هر دو ماده معدنی، یعنی کلسیم و منیزیم موجود باشد، باید نسبت مقادیر در فرمولاسیون مکمل رعایت شده باشد، به طوری که میزان کلسیم موجود در مکمل، دو برابر مقدار منیزیم باشد. نکته دیگر این است که دریافت مقادیر کافی منیزیم و کلسیم، هر دو در کنترل سطح هورمون پاراتیروئید دخیل هستند و اجازه افزایش بیش از حد را به آن نمی‌دهند. افزایش خارج از نرمال هورمون پاراتیروئید موجب خروج کلسیمها از استخوانها شده و استخوان را تحلیل می‌برد. اثر کاهندگی ترشح هورمون پاراتیروئید توسط دریافت مقادیر زیادی از منیزیم، در صورتی که کلسیم کافی دریافت نکنید، می‌تواند خطر کمبود کلسیم سرمی و حتی ویتامین D را به همراه داشته باشد، زیرا هورمون پاراتیروئید به فعال‌سازی ویتامین D در بدن کمک می‌کن، بنابراین دریافت مقادیر مطمئن و کافی از هر دو ماده معدنی توصیه می‌شود.
بیشتربخوانید:
ارتباط کمبود منیزیم با دیابت و فشار خون
مکمل منیزیم با دارو یا داروهای خاصی تداخل دارد؟
بیسفسفوناتها گروه دارویی می‌باشند که برای جلوگیری از پیشرفت پوکی‌استخون تجویز می‌شوند (مانند پامیدرونات). مصرف مکمل منیزیم با فاصله کم از این گروه دارویی، باعث کاهش جذب دارو می‌شود. بهتر است حداقل با فاصله 2 ساعت از یکدیگر مصرف شوند.
منیزیم می‌تواند اثر برخی از آنتیبیوتیکها را نیز کاهش دهد، مانند تتراسایکلین و سیپروفلوکساسین. به عنوان رعایت احتیاط، آنتی‌بیوتیک باید حداقل 2 ساعت قبل یا 6-4 ساعت پس از مکمل منیزیم مصرف گردد. نکته دیگر این است که کلسیم هم می‌تواند اثر آنتیبیوتیکها را کاهش دهد و همین دستورالعل مصرف ذکر شده برای مکمل منیزیم، باید برای کلسیم نیز اجرا شود.
تداخل داروهای ادرار آور با منیزیم، به نوع دارو بستگی دارد. گروهی از این داروها که جز خانواده داروهای مُدر لوپ (مانند فوروزماید و بومِتانید) و تیازیدی (مثل هیدروکلروتیازید و اِتاکرینیک اسید) هستند، باعث افزایش دفع ادراری منیزیم می‌شوند و در نتیجه منجر به کمبود منیزیم می‌گردند. همان‌طور که گفته شد کمبود منیزیم نیز می‌تواند منجر به کمبود پتاسیم گردد. در عوض، گروهی از داروهای ادرارآور مانند آمیلوراید و اسپیرونولاکتون دفع ادراری منیزیم را کاهش می‌دهند. مصرف مکمل منیزیم همراه با این داروها (حتی اگر مکمل منیزیم در دوز ایمن باشد) می‌تواند خطر مسمومیت با منیزیم را افزایش دهد. داروهای ادرارآور تیازیدی باعث کاهش دفع ادراری کلسیم می‌شوند. مصرف نابه‌جای مکملهای کلسیم همراه با این گروه دارویی می‌تواند منجر به افزایش بی‌رویه کلسیم سرمی‌گردد، اما داروهای ادرارآور لوپ در کنار منیزیم، منجر به افزایش دفع ادراری پتاسیم و کلسیم نیز می‌شوند.
در صورتی که داروهای متعلق به خانواده دارویی مهارکننده پمپ پروتون مانند اُمپرازول و لنسوپرازول که برای کاهش ترشح اسید معده استفاده می‌شود، برای مدت طولانی (1 سال یا بیشتر) مصرف شود، می‌تواند منجر به کمبود منیزیم گردد. در برخی موارد، حتی با مصرف مکمل منیزیم نیز سطح منیزیم سرمی افزایش نمی‌یابد و چاره‌ای جز کاهش دوز دارو، قطع موقت یا همیشگی دارو نیست. نکته قابل ذکر این است که این گروه دارویی علاوه بر کمبود منیزیم، می‌تواند منجر به کمبود ویتامینهای B12، C و مواد معدنی کلسیم و آهن نیز شوند. بروز کمبود ویتامین B12 پس از مصرف طولانی‌مدت داروهای مهارکننده اسید معده رخ می‌دهد (مثلاً بیش از 2 سال). طبق یافتههای مطالعه‌ای که در سال 2020 در نشریه Internal and Emergency Medicine منتشر شد، اثر کاهندگی منیزیم توسط داروهای مهارکننده پمپ پروتون با افزایش سن و در زنان، قوی‌تر است. مطالعه‌ای که یافتههای آن در سال 2015 در American Journal of Kidney Diseases به چاپ رسید نشان داد که اثر مهارکنندههای پمپ پروتون در کاهش منیزیم سرمی بسیار قوی‌تر از گروه دارویی دیگری به نام بازدارندگان گیرنده H2 (مانند رانیتیدین، فاموتیدین و سایمِتیدین) می‌باشند. این گروه دارویی نیز برای کاهش ترشح اسید معده تجویز می‌شوند.
دیگوکسین یک داروی قلبی است که قدرت انقباضی قلب را تقویت می‌کند. این دارو می‌تواند سبب افزایش دفع کلیوی منیزیم گردد.
انسولین و داروهای مقلّد انسولین (داروهای وابسته به اینکرتین مانند اکسناتاید و لیراگلوتاید)، می‌توانند باعث افزایش دفع ادراری منیزیم شوند.
داروی تئوفیلین که برای بیماریهای تنفسی مثل آسم و بیماری انسدادی مزمن ریه مورد استفاده قرار می‌گیرد (از خانواده دارویی گزانتین)، از دو طریق سبب کاهش منیزیم می‌شود. هم می‌تواند باعث افزایش دفع ادراری منیزیم شود و هم با انتقال منیزیم به درون سلولها، موجب کمبود منیزیم در سرم شود. کمبود منیزیم و پتاسیم در صورتی که داروی تئوفیلین به همراه گروه دارویی آگونیست بتا 2 آدرنرژیک مصرف شود تشدید می‌شود. سالبوتامول و فِنوترول از داروهای متعلق به گروه دارویی آگونیست بتا 2 آدرنرژیک می‌باشد. داروی تئوفیلین، در کنار کمبود منیزیم و پتاسیم، منجر به کمبود ویتامین B6 نیز می‌شود.
آنتیبیوتیکهای آمینوگلیکوزید (مثل جنتامایسین و آمیکاسین)، داروی ضدمیکروبی پنتامیدین و داروهای ضدقارچ آمفوتریسین B می‌توانند با افزایش دفع ادراری منیزیم، موجب کمبود این ماده معدنی گردند.
داروهای سرکوب‌گر سیستم ایمنی به نام مهارکنندههای کَلسی‌نورین (مانند سیکلوسپورین، سیرولیموس و به خصوص داروی تاکرولیموس) که در دوره پس از پیوند عضو مورد استفاده قرار می‌گیرند، 3-2 برابر دفع ادراری منیزیم را افزایش می‌دهند.
با آزمایش خون می‌توان تشخیص داد که به کمبود منیزیم دچار هستم یا خیر؟
در صورت کمبود شدید، بله، اما در بیشتر موارد سطح منیزیم سرمی سعی می‌کند خود را در محدوده نرمالی حفظ کند (حتی با اینکه فرد دچار کمبود است). اینجا است که بدن برای حفظ آسایش ما، منیزیم را از بافتها و حتی بخشی از اسکلت خارج کرده و وارد خون می‌کند.
اما راه‌حل چیست؟
راه اول) برای افزایش دقت در اندازه‌گیری، اگر مقدار منیزیم سرمی 2 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر بوده و مقدار منیزیم ادرار 24 ساعته 80-40 میلی‌گرم باشد، می‌توان احتمال داد که بدن دچار کمبود منیزیم شده است.
راه دوم) نسبت منیزیم به کلسیم سرمی اندازه‌گیری شود. اگر این نسبت 4/0 باشد، وضعیت نرمال و خوب است و اگر 28/0-36/0 باشد می‌توان به احتمال زیاد گفت که فرد دچار کمبود منیزیم است. در این روش، میزان کلسیم سرمی نباید از محدوده نرمال خارج باشد.
نکته مهم این است که نباید به سادگی از کنار کمبود منیزیم گذشت. مطالعه‌ای که در سال 2017 و در نشریه ACKD منتشر شد نشان داد که کمبود منیزیم می‌تواند با افزایش فشار خون، مقاومت به انسولین (فرد را مستعد به بیماری دیابت می‌کند) و اختلال در عملکرد دیواره داخلی عروق، خطر بروز بیماری مزمن کلیوی را افزایش دهد. این مطالعه در ادامه به این نکته اشاره کرد که کمبود منیزیم با پیشرفت بیماری مزمن کلیوی همراه خواهد بود و می‌تواند نیاز به دیالیز را تسریع کند.
چند نکته مهم
اصلاح کمبود منیزیم، برای اصلاح کمبود پتاسیم و کلسیم سرمی ضروری است و تا زمانی که سطح منیزیم سرمی به مقدار نرمال نرسد، اصلاح کمبود پتاسیم و کلسیم سرمی نیز با مشکل جدی رو به رو خواهد شد.
بنا بر نتایج مطالعه مروری چاپ شده در سال 2021 در نشریه Nutrients، منیزیم می‌تواند منجر به کاهش خطر بیماریهای عفونی در سالمندان شود. یکی از مکانیسمهای اساسی منیزیم در روند کاهش خطر عفونت و التهاب، نقش آن در ساخت، حمل و نقل، فعال‌سازی و اثرگذاری ویتامین D می‌باشد. به نظر می‌رسد رویکرد مکمل‌یاری با منیزیم در درمان بیماریهای عفونی مانند عفونت مجاری تنفسی تحتانی در بیماران مسن، مبتلا به دیابت یا فشار خون بالا بسیار مهم است.
نکته مهم دیگر این است که به دلیل نقش منیزیم در تعدیل ساخت و ترشح سایتوکینهای التهابی (آزادسازی ناگهانی این ترکیبات منجر به بروز طوفان التهابی در بیماران مبتلا به COVID-19 می‌شود و می‌تواند به ناگهان حیات آنها را با خطر جدی رو به رو کند)، رساندن سطح منیزیم سرمی افرادی که قصد واکسیناسیون علیه بیماری COVID-19 را دارند (به‌خصوص افراد با بیماریهای زمینه‌ای یا افراد سالمند) بسیار مهم و ضروری است.
مطالعه انجام شده در سال 2021 نشان داد که خطر کمبود منیزیم درون سلولی در افراد چاق بسیار بیشتر از افرادی است که از وزن نرمالی برخوردار هستند. از آن جایی که منیزیم نقش بسیار مهمی در کاهش خطر بیماریهای قلبی عروقی دارد (به طور مثال از طریق کاهش تنظیم فعالیت آنزیمی به نام HMG-CoA ردوکتاز و افزایش فعالیت لیپوپروتئین لیپاز و لسیتین کلسترول آسیل ترانسفراز) و خود چاقی و اضافه وزن نیز عاملی بر افزایش خطر بیماریهای قلبی- عروقی و مغزی است، احتمال داده می‌شود مکمل‌یاری با منیزیم در این افراد به کاهش خطر بیماریهای همراه چاقی کمک کند، البته ناگفته نماند که این احتمال نیز وجود دارد که خود چاقی بتواند بر متابولیسم منیزیم اثر منفی گذاشته و قدرت اثرگذاری آن را کاهش دهد. با این حساب، نمی‌توان به طور قطعی بیان کرد که منیزیم دریافتی توسط چنین افرادی بتواند عملکرد صحیح منیزیم را تضمین کند (2021- Biological Trace Element Research).
از مکمل منیزیم سیترات برای درمان یبوستهای غیرساختاری در سالمندان می‌توان استفاده کرد.
منیزیم موجب کشش و حفظ آب در محیط روده شده و به بهبود یبوست کمک شایانی می‌کند. البته در سالمندانی که دچار نارسایی مزمن کلیوی بوده و در مرحله پیش دیالیز هستند برای جلوگیری از مسمومیت با منیزیم، نباید از این روش برای درمان یبوست استفاده کرد.
افزایش بی‌رویه منیزیم سرمی می‌تواند سبب کاهش تعداد ضربان قلب شده (برادی کاردیا) و همچنین منجر به افت فشار خون و هوشیاری فرد شود؛ هرچند خطر بروز افزایش خطرناک منیزیم سرمی (هایپِرمنیزیمیا) که در آن سطح این ماده معدنی دو ظرفیتی به بیش از 5/2 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر می‌رسد در بیماری نارسایی مزمن کلیه شیوع کم‌تری دارد. تهوع، استفراغ، گُرگرفتگی، ضعف عضلات اسکلتی و خستگی از علائم افزایش سطح منیزیم سرمی می‌باشد.
عوارض مسمومیتهای شدید با منیزیم بسیار جدی است و می‌تواند تهدید کننده حیات فرد باشد؛ مانند اختلال در عملکرد انقباضی قلب، کاهش شدید فشار خون و حتی asystole (حالتی است که در آن فعالیت الکتریکی طبیعی قلب به طور کامل قطع شده و در حقیقت هیچ انقباضی در قلب رخ نمی‌دهد و منجر به مرگ بیمار می‌شود).
کمبود منیزیم دریافتی در مراحل نخستین نارسایی مزمن کلیوی، می‌تواند خطر بیماریهای عروقی را از طریق افزایش رسوب کلسیم در دیواره عروق خونی و همچنین تولید پروتئین واکنشی التهابی به نام CRP، زیاد کند. همچنین کمبود منیزیم می‌تواند منجر به پیشرفت سریع نارسایی کلیه شود (2020- نشریههای Toxins و Frontiers in Cell and Developmental Biology)، بنابراین پایش منیزیم سرمی (بیشتر با هدف جلوگیری از افت سطح منیزیم سرمی) در مراحل ابتدایی نارسایی مزمن کلیوی (به خصوص مراحل 1 تا 3 بیماری) ضروری است. چنین توصیه شده است که در بیماران مبتلا به مرحله پایانی نارسایی مزمن کلیوی (تحت درمان با دیالیز) بهتر است نه تنها از افت منیزیم سرمی جلوگیری کرد، بلکه نگهداری سطح آن در بالاترین سطح مجاز می‌تواند سودمند باشد (2018- Advances in CKD). مصرف برخی داروها مانند مهارکنندههای پمپ پروتون می‌تواند جذب گوارشی منیزیم را سرکوب کرده و خطر کاهش منیزیم سرمی را حتی در مرحله پایانی نارسایی مزمن کلیوی افزایش دهد. یکی از عوامل بسیار مهم در تعیین سطح منیزیم سرمی در بیماران تحت درمان با همودیالیز یا دیالیز صفاقی، مقدار منیزیم موجود در محلول درمانی است، به طوری که می‌تواند هم موجب افت منزیم سرمی شود، هم آن را در سطح نرمالی حفظ کند و حتی منجر به افزایش عارضه‌دار منیزیم نیزمی شود. به طور کلی مطلوب است که مقدار منیزیم محلول دیالیز، 1 میلی‌اکی والان به ازای هر لیتر باشد تا به کنترل به منیزیم سرمی کمک کند.
نتایج مطالعه‌ای که در سال 2020 در The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology به چاپ رسید نشان داد که دریافت ناکافی منیزیم، حتی در صورتی که دریافت مواد معدنی مهم در ساختار دندان مانند کلسیم کافی باشد، منجر به شکل‌گیری دندانهایی می‌شود که در برابر اسید مقاومت بسیار کمی داشته و در نتیجه مستعد به تحلیل و شکسته شدن هستند. سه ماده معدنی منیزیم، کلسیم و فسفر و همچنین ویتامین D در تشکیل ساختمان دندان و سلامت دهان مؤثر هستند.
بر اساس نتایج مطالعه چاپ شده در سال 2021 و در نشریه Nutrients، دریافت ناکافی منیزیم در بیماران مبتلا به دیابت نوع 2، سندرم متابولیک و افراد چاق می‌تواند با افزایش سطح التهاب در بدن مرتبط باشد.
به همین علت توصیه می‌شود که این گروه از افراد اهتمام ویژه‌ای به دریافت کافی منیزیم داشته باشند. همچنین در مطالعه‌ای دیگر نشان داده شد که مکمل‌یاری با منیزیم به مدت 24 هفته و با مقدار 350 میلی‌گرم در روز، می‌تواند منجر به کاهش سطح هورمون کورتیزول در ادرار 24 ساعته شود. همچنین این مطالعه به کاهش معنادار نسبت سطح تتراهیدروکورتیزول به تتراهیدروکورتیزون و نسبت کورتیزول به کورتیزون اشاره کرد. این مطالعه که در سال 2021 در نشریه Clinical Endocrinology به چاپ رسید، از مکانیسم احتمالی دیگر منیزیم در راستای کاهش خطر بیماریهای قلبی-عروقی ناشی از افزایش سطح کورتیزول پرده برداشت.
دریافت منیزیم در طول بارداری نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. مطالعه‌ای فراآنالیز در سال 2020 نشان داد دریافت کافی این ماده معدنی می‌تواند به کاهش 42 درصد خطر تولد نوزاد نارس کمک کند. نتایج این مطالعه در نشریه Nutrition Reviews به چاپ رسید.
در این مقاله نسبتاً طولانی، سعی کردم با توجه به وضعیت حال حاضر کشور، با استفاده از به‌روزترین و جدیدترین مقالات، اطلاعاتی هرچند محدود در مورد منیزیم، خدمت شما خوانندگان محترم تقدیم کنم. در چنین روزهایی که در هر رسانه‌ای، فردی از ظن خود یار شما می‌شود، این دیگر بر عهده شما است که مطمئن‌ترین یار را برگزینید. سود و زیان انتخاب شما، به خود شما برخواهد گشت. امیدوارم این مقاله چند قسمتی توانسته باشد پاسخی را به جای علامتهای سؤال ذهن‌تان نشانده باشد.
