زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

هاشم یاوری؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علوم بهداشتی در تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی تهران

زمانی که به عوامل تأثیرگذار در بوجود آمدن چاقی فکر می‌کنیم، در وهله نخست مجموعه عواملی نظیر: ژنتیک، عدم پیروی از رژیم غذایی مناسب و اصولی، اختلالات عصبی و مشكلات روانی، وجود برخی از بیماری‌‌ها، عدم فعالیت فیزیکی کافی و ... به ذهنمان خطور می‌کند.

ولی علاوه بر عوامل مرسوم و معمول دخیل در چاقی، عدم توجه و در نظر نگرفتن برخی دیگر از فاکتورها که در نگاه اول شاید بی اهمیت و ناچیز  به نظر برسند ولی در کنار یکدیگر و با تقویت اثر سایر عوامل می‌‌توانند نقش پُررنگی را در ابتلا به چاقی ایفا کنند را در نظر نگیریم!

Obesogene‌‌ها ترکیبات شیمیایی بیگانه برای بدن هستند که منجر به اختلال در متابولیسم طبیعی لیپیدها شده و در نهایت منجر به چاقی  می‌شوند.

Obesogene‌‌ها را می‌‌توان endocrine disrupting chemicals (EDCs) نامید که هموستاز لیپیدها، ذخیره چربی و Point Set ‌‌های متابولیک (نقاط تنظیم کننده متابولیسم) را تغییر داده، تعادل انرژی را مختل کرده و تنظیم اشتها و سیری را به نفع تجمع چربی و چاقی تغییر می‌دهند. در ادامه به معرفی برخی از پرکاربرد ترینِ این ترکیبات خواهیم پرداخت.

بیس فنول آ (BPA)

بیس فنول آ، ترکیبی شیمیایی است که در بسیاری از تولیدات و بسته بندی محصولات غذایی به کار برده می‌‌شود. به عنوان مثال این ترکیب در بسیاری از بطری‌های آب و شیشه‌های پلاستیکی شیر نوزادان کاربرد دارد.

دیگر استفاده از بیس فنول آ در تولید نوعی رزین به نام اپوکسی است که در داخل قوطی‌‌های نوشیدنی و کنسروها وجود دارد و در واقع باعث می‌‌شود داخل دیواره کنسرو یک لایه به رنگ لاک سفید باشد.

امکان اینکه پلیمرهای این رزین شکسته و وارد غذا شوند نیز بسیار بالاست. رسید چاپی عابر بانک‌‌ها، صندوق فروشگاه‌‌ها و دستگاه‌‌های خودپردازها داخل مغازه‌‌ها در یک سمت حاوی بیس فنول آ است و تقریباً دست تمامی مردم با این رسیدها در تماس است.

نیمی از بیس فنول آ در مواجهه با پوست جذب می‌‌شود. علاوه بر موارد ذکر شده، بیس فنول آ در ساخت تجهیزات ورزشی مختلف، تجهیزات پزشکی و دندان پزشکی و حتی در قاب عینک و شیشه آن، ساخت CD و DVD و تقریباً تمام وسایل الکترونیکی منزل کاربرد دارد.

بیس فنول آ در برخی موارد اثراتی شبیه هورمون زنانه استروژن دارد و مواجهه با این ترکیب می‌تواند سبب ایجاد اختلال در تعادل هورمون‌های جنسی و اختلال در کارکرد غدد درون ریز شود.

علاوه بر سایر اثرات مضر، این ترکیب از طرق مختلف سبب تجمع چربی در بدن شده و منجر به چاقی می‌‌شود.

- اثرات بیس فنول آ در رابطه با افزایش وزن و چاقی

1- بیس فنول آ با ایجاد تغییر در عملکرد طبیعی سلول‌‌های β پانکراس سبب افزایش ترشح انسولین و در نتیجه به مرور زمان مقاومت به انسولین، عدم تحمل گلوکز، بالا بردن احتمال ابتلا به دیابت نوع II و در نهایت چاقی به خصوص چاقی شکمی می‌‌گردد.

2- این ترکیب می‌‌تواند بیان برخی از ژن‌‌های مؤثر در ساخت و تمایز سلول‌‌های چربی مثل: GLUT-4 (از مهمترین انتقال دهنده‌‌های گلوکز که در بافت‌‌های حساس به انسولین مانند بافت‌‌های چربی، اسکلتی و همچنین قلب بیان می‌‌شود)، لیپو پروتئین لیپاز (آنزیمی مهم در متابولیسم چربی‌‌ها) و گیرنده فعال‌شده با تکثیرکننده‌های پراکسیزوم نوع گاما-PPARγ (یکی از اعضاء خانواده گیرنده‌‌های هسته ای که در فرآیندهای مختلف سلولی‌‌های چربی از جمله رشد و تمایز، مرگ برنامه‌ریزی شده یا آپوپتوز و نیز ذخیره و رسوب چربی‌‌ها نقشی اساسی دارد) را به سمت ایجاد چاقی در افراد سوق دهد.

3- بیس فنول آ دارای اثر بازدارندگی در ترشح هورمون آدیپونکتین نیز هست. آدیپونکتین هورمونی مترشحه از بافت چربی بوده که بر متابولیسم چربی و گلوکز مؤثر است.

آدیپونکتین با افزایش حساسیت کبد به انسولین، میزان خروجی گلوکز از کبد را کاهش می‌دهد، همچنین مصرف گلوکز در عضلات را افزایش داده و مانع افزایش قند خون می‌شود. سطوح پایین آدیپونکتین با چاقی، مقاومت به انسولین و دیابت نوع II ارتباط دارد.

نکته حائز اهمیت و البته در عین حال کمی نگران کننده در مورد این ترکیب، امکان انتقال آن از مادر به جنین (به میزان 5 درصد) و همچنین انتقال آن از طریق شیر مادر می‌باشد که اهمیت توجه به این ترکیب و مواد مختلف حاوی آنرا دو چندان می‌‌کند.

یافته‌‌های علمی نشان می‌دهند شیوع چاقی در کودکان و نوجوانان با سطوح بالای ادراری BPA در مقایسه با کودکان و نوجوانان دارای سطوح پائین ادراری این ترکیب حدود 23 % بیشتر است.

مشکل عمده در رابطه با این ماده، گستردگی وسیع آن در دنیای مدرن به دلیل قیمت پائین آن است که تماس ما را با آن اجتناب ناپذیر ساخته است. از طرف دیگر این ماده می‌‌تواند در اثر شسته شدن، گرما (استفاده از ظروف نامناسب و مدت زمان زیاد قراردهی در مایکروویو)، ضربه، شکسته شدن و مسائلی از این دست آزاد شده و غذا و شیر و نوشیدنی محتوی خود را آلوده کند و از این طریق به راحتی و به مقدار زیاد وارد بدن شود.

در واقع مصرف بیس فنول آ آنقدر زیاد است که هیچ‌کس در دنیای مدرن از دست آن در امان نیست. با این حال، روش‌‌هایی مانند انتخاب بطری‌‌های شیشه‌ای و یا استیل ضد زنگ به جای پلاستیک و عدم درخواست رسید از صندوق دار (ضمن کمک به محیط زیست)، حداقل در دوره‌‌های بحرانی، حساس و مهم زندگی مانند بارداری، شیردهی، خردسالی و بلوغ می‌‌تواند به کاهش مواجهه با ترکیبات BPA کمک کننده باشد.

بی فنیل‌‌های پلی کلره (PCBs)

گروهی از مواد شیمیایی آلی سنتزی هستند که در حالت خالص، سفید رنگ و کریستاله می‌‌باشند و ترکیبات صنعتی آن، به صورت مایع بی رنگ است.

این ترکیبات به طور وسیعی در لامپ‌‌های فلورسنت، کارخانه‌‌های تولید کالاهایی نظیر: پلاستیک، تولید چسب، کاغذهای کپی بدون کربن، لوازم آرایشی، ترانسفور موتورها و خازن‌‌ها مورد استفاده قرار می‌‌گیرد و از طریق پساب این کارخانه‌‌ها وارد محیط زیست می‌‌شود.

این ترکیبات به راحتی در چربی‌‌ها حل می‌‌شوند و در بدن موجودات زنده تجمع می‌‌یابند. این ترکیبات در زنجیره غذایی آبی مؤثرتر از خاکی منتقل می‌‌شوند لذا بیشترین غلظت این ترکیبات در محیط‌‌های طبیعی، در حیوانات دریایی مانند ماهی‌‌های چرب گزارش شده است.

به عبارت دیگر، پخش این ترکیب در محیط سبب می‌‌شود که در بدن ماهی و یا سایر حیوانات تجمع یابد و از رژیم غذایی وارد بدن انسان شود.

این دسته از ترکیبات می‌‌توانند روی سیستم‌‌های ایمنی، تولید مثل، عصبی و همچنین میزان ترشح غدد درون ریز از جمله هورمون‌‌های تیروئیدی تأثیر منفی بگذارند، به گیرنده‌‌های هورمون استروژن در بدن متصل می‌‌شوند و همچنین کبد را نیز تحت تأثیر قرار می‌‌دهند.

به علاوه می‌‌توانند با سرکوب ترشح هورمون آدیپونکتین و نیز فعال کردن گیرنده فعال‌شده با تکثیرکننده‌های پراکسیزوم نوع گاما (PPARγ) منجر به تجمع چربی و مقاومت در برابر کاهش وزن در بدن شوند.

در مطالعات مختلف به اثبات رسیده، افرادی که مواجهه بیشتری با ترکیبات گوناگون بی فنیل پلی کلره دارند از BMI و دور کمر بالاتری نسبت به سایرین برخوردار هستند.

بنابراین مصرف با احتیاط انواع گوشت‌هایی که احتمال آلودگی بیشتری دارند و همچنین ماهی‌‌های آب‌های آزاد مناطق آلوده و صنعتی می‌تواند از ورود این قبیل ترکیبات به بدن و آثار نامطلوب آنها جلوگیری کند.

فتالات‌ها

فتالات‌‌ها مواد شیمیایی هستند که سبب ایجاد اختلال در هورمون‌های بدن می‌‌شوند. این دسته از ترکیبات بیشترین اثر سوء خود را از طریق کاهش ترشح هورمون تستوسترون اعمال می‌کنند و به دنبال آن سبب ایجاد عواقب نامطلوب این کاهش سطح ترشح، یعنی مقاومت به انسولین، بروز دیابت و در نهایت افزایش شیوع چاقی می‌شوند.

چرا که نتایج تحقیقات حاکی از آن است که تستوسترون حساسیت به انسولین، توزیع و جذب چربی‌ها را در بدن تنظیم می‌‌کند.

از سویی دیگر فتالات‌ها می‌‌توانند از طریق مهار کردن گیرنده فعال‌شده با تکثیرکننده‌های پراکسی‌زوم نوع آلفا (PPARα) و نیز فعال کردن گیرنده فعال‌شده با تکثیرکننده‌های پراکسی‌زوم نوع گاما (PPARγ) مسیر متابولیسم چربی‌‌ها را به سمت کاهش کاتابولیسم و افزایش تولید و تمایز، ذخیره و تجمع بافت‌های چربی هدایت کرده و موجب بوجود آمدن چاقی در افراد گردند.

فتالات‌ها در محصولاتی مانند کرم، شامپو، عطر، ادکلن، خوشبوکننده‌ها، شمع‌های معطر، اسباب بازی‌های کودکان و همچنین پوشش‌های بسته‌بندی مواد غذایی وجود دارند.

البته میزان تأثیرگذاری فتالات‌ها به عوامل مختلفی از جمله: زمان در معرض قرار گرفتن، سطح قرار گیریِ در معرض، نوع فتالات و همچنین ژنتیک افراد بستگی دارد.

این ترکیبات علاوه بر افزایش وزن می‌توانند رشد کودکان را نیز مختل کنند. بنابراین توصیه می‌‌شود از مصرف محصولات حاوی فتالات تا حد امکان اجتناب شود.

پرفلورواکتانوئیک اسید (PFOA)

انواع ظروف به اصطلاح نچسب، حاوی روکشی هستند که از ترکیب پلی تترافلورو اتیلن ساخته شده اند که در صورت ورود به بدن اثرات مضری به جای می‌گذارند که یکی از این اثرات مضر، اختلال در سوخت و ساز طبیعی است.

این دسته از ترکیبات برای غده تیروئید که نقش کلیدی را در تنظیم تعادل انرژی و سوخت و ساز بدن ایفا می‌کند، مضر بوده و با اضافه وزن و چاقی ارتباط دارند.

پرفلورواکتانوئیک اسید با مهار ترشح لپتین- لپتین بوسیله بافت چربی در بدن انسان ساخته شده و در خون رها می‌شود و از راه‌‌های مختلف موجب کاهش اشتها و افزایش مصرف انرژی می‌شود.

لپتین موجب کاهش تولید نوروپپتید y هیپوتالاموس که محرک قوی اشتها است، می‌شود (لذا اشتها را کاهش می‌دهد). همچنین موجب افزایش a-msh که یک عامل کاهنده اشتها در هیپوتالاموس است نیز می‌شود.

از طرفی لپتین موجب افزایش ترشح هورمون‌‌های TRh و GnRh می‌شود که این امر موجب افزایش مصرف انرژی در بدن می‌گردد و همچنین تأثیرگذاری روی گیرنده‌های فعال‌شده با تکثیرکننده‌های پراکسیزوم (PPARs) سبب ایجاد چاقی در افراد می‌‌شود.

طی مطالعات مختلف صورت گرفته، مواجهه مادران در دوران بارداری با این قبیل از ترکیبات خطر اضافه وزن و چاقی، BMI و دور کمر بالاتر را برای کودکان آنها در سنین جوانی و یا بزرگسالی به همراه دارد.

ترکیبات مضر موجود در روکش‌های ظروف مذکور در حرارت‌‌های بالا به مرور زمان آزاد شده و به آرامی وارد غذا می‌‌شوند.

از طرفی به دلیل نیمه عمر نسبتاً بالا (حدود 4 سال)، این ترکیبات می‌‌توانند به مدت زیادی در بدن باقی بمانند و اثرات نامطلوب خود را اعمال نمایند. تحقیقات نشان داده که این مواد نه تنها برای انسان، بلکه برای سایر موجودات از جمله پرندگان نیز بسیار خطرناک هستند.

البته مواد نچسب این ظروف در حرارت ملایم (حرارت کمتر از 240 درجه سانتیگراد) تجزیه نمی‌شوند. به منظور کاهش مضرات ناشی از این ترکیب زیان آور، رعایت موارد ذیل توصیه می‌‌شود:

1- هنگام استفاده از این ظروف دقت کنید تا خراشیده نشوند. هنگام شستشو نیز برای جلوگیری از ایجاد خراش سعی کنید که آنها را با مواد شوینده قوی و ابزارهای شستشوی زِبر نشوئید.

2- هنگام آشپزی با این قبیل از ظروف، از حرارت ملایم استفاده کنید.

3- زمانی که این ظروف دچار استهلاک شدند، یا آنها را توسط مراکز معتبر بازسازی کنید یا دیگر از آنها استفاده نکنید.

4- حتماً از ظروف استاندارد و مرغوب استفاده کنید.

5- ظروف استیل و یا چدنی (البته انواع با کیفیت) جانشین‌های خوبی در این زمینه هستند.