دکتر سید ضیاء‌الدین مظهری؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی
آب نقش‌های بسیار مهمی در بدن دارد که امروزه با در دسترس بودن انواع نوشیدنی‌ها در بین مردم، تصور عموم براین است که این نوشیدنی‌ها می توانند بعنوان جایگزین آب عمل نموده و نیاز بدن به آب را برطرف کنند.
باید متذکر شویم که آب ترکیب بسیار منحصر به‌فردی دارد که حتی نوشیدن شیر نیز ما را از دریافت مقدار مناسب آب بی نیاز نخواهد کرد.
در این مطلب به ساختار ویژه آب و نقش‌های مهم آن در بدن می پردازیم.
مقادیر آب در بدن
آب 60 درصد وزن بدن آقایان و 50 درصد وزن خانم‌ها را تشکیل می دهد ولی تحت تاثیر عوامل متعددی مثل مقادیر ذخیره چربی بدن، سن، جنس، وزن و حالات فیزیولوژی خاص، درصد میزان آب بدن، بین 45 تا 70 درصد وزن فرد را می‌تواند شامل شود.
بالاترین درصد آب بدن، در کودکان بین 70 تا 80 درصد وزن می باشد.
محل استقرار آب بدن
الف) درون میلیاردها سلول ب) خارج سلول‌های بدن می‌باشد.
بطوری‌که در یک انسان بالغ و سالم 66 درصد کل آب و مایعات در بخش درون سلول‌ها (یعنی 40 درصد وزن بدن) و 33 درصد آن در خارج سلول‌ها (20 درصد وزن بدن) است.
شگفتا که ترکیبات آب درون و خارج سلولی از نظر میزان و نوع الکترولیت‌ها با یکدیگر متفاوت می‌باشند.
ساختار تشکیل دهنده آب بدن
آب خارج سلولی یا میان بافتی میزان بیشتری یون سدیم و مقدار کمی یون پتاسیم و برعکس آب درون سلولی دارای پتاسیم بیشتر و سدیم کمتری است.
دیواره سلول‌ها پرده نیمه تراوای حایل بین مایعات درون و بیرون سلولی با اسمولاریته متفاوت و تبادل مواد برون و درون سلولی را جهت داده و با تفاوت اختلاف پتانسیل درون و بیرون مایعات سلولی، تبادلات را از بیرون به داخل و از داخل به خارج جهت می دهد در نتیجه فراهم بودن این پدیده، مواد مغذی، اکسیژن و الکترولیت‌های مختلف بدرون سلول‌ها هدایت و حاصل سوخت و ساز یا متابولیسم (کاتابولیسم و آنابولیسم) و مواد مازاد بر نیاز سلول‌ها به مایعات خارج سلولی انتقال داده می شوند.
سلول‌های بدن زمانی قادر به زندگی و انجام وظایف تعیین شده می باشند که ترکیبات و میزان مایعات درون و بیرون سلولی از حد تعادل خارج نشده باشند و این وظیفه مهم را قلب و عروق با تنظیم حجم خون در گردش توسط فرمان‌های مستقیم صادره از طریق مغز و اعصاب یا هورمون‌های مترشحه از غدد درون ریز عهده دار می باشد که بحث بسیار جذاب و پیچیده‌ای می باشد که در این مختصر نمی گنجد.
اگر مایعات مورد نیاز فراهم نشوند چه عوارضی پدیدار می شوند؟
تحت هر شرایطی اگر فرد نتواند آب مورد نیاز بدن را تامین کند اتفاقات بسیار زیادی رخ می دهد که بطور نمونه می توان به موارد زیر اشاره نمود:
الف) اگر پنج درصد وزن کاهش یافته بدن ناشی از عدم تامین آب‌های مصرف گردیده باشد، فرد احساس خستگی کرده، توان و قدرت بدنی را از دست داده، دل بهم خوردگی و حالت تهوع بر او عارض شده، دهانش خشک و هوشیاری و عکس العمل لازم را از خود بروز نمی دهد.
ب) اگر افت ذخایر آب تامین نشود و از پنج درصد بیشتر شود به عوارض قبلی، سرگیجه نیز افزوده گردیده و توان راه رفتن از بین می رود.
ج) اگر افت آب بدن به ده درصد وزن بالغ گردد، عضلات بدن چنگ می شوند و هذیان گویی آغاز می شود.
ادامه عدم بازتامین و ترمیم آب و مایعات بدن به 20 درصد برسد خطر حاد مرگ و میر خواهد داشت.
اهمیت غیر ساختاری آب
1- خاصیت حلالی آب: یکی از شگفت انگیز ترین حلال‌ها آب می باشد که مواد متعدد و مختلفی را در خود حل کرده و جهت ساخت و ساز به میلیاردها سلول تشکیل دهنده انواع بافت‌ها و ارگان‌های ساخته شده از بافت‌های تخصصی حمل کرده و مواد سمی زاید و زیان آور ناشی از هضم و جذب درشت مغذی‌ها و ریز مغذی‌ها را جهت دفع به مجاری خروجی انتقال می دهد.
به عبارت دیگر آب از اساسی‌ترین نیازهای یک موجود زنده اعم از حیوان و انسان و نباتات تلقی می گردد.
بدون وجود آب سوخت و ساز یا متابولیسم صورت نمی پذیرد و روند رشد و ترمیم و بازسازی مختل می شود.
شادابی و طراوت و تون زیستن با عدم تامین آب کافی رو به نیستی می‌رود. براستی آب مایه حیات است "و جعلنا من الماءکل شی حی"
چرا افراد دائما در معرض خطر کم شدن مایعات بدن می باشند؟
زیرا بطور مداوم آب از راه‌های مختلف از دست می رود.
الف) از طریق ادرار که کلیه ها تولید می نمایند. چرا که سیستم گوارشی دائما پویا است مثلا پروتئین‌ها که از اساسی ترین نیاز بدن می باشند بطور دائم تجزیه می شوند و اوره و اسید اوریک تولید می کنند که باید به بیرون از بدن هدایت شوند.
در شبانه روز 1/4 لیتر آب به این طریق از بدن خارج می شود حتی از طریق مدفوع نیز مقدار نیم لیتر آب از دست می رود.
ب) از طریق بازدم
با دم و بازدم دایمی و توقف ناپذیر، بعد از کشیدن هوا به داخل ریه و اشباع کردن آن با بخار آب و جذب اکسیژن و دفع گاز کربنیک روزانه نیم لیتر آب از دست می رود.
در شرایط عادی آبی که از طریق تعریق دفع می گردد نیم لیتر می باشد که به این ترتیب جمعا 2.5 لیتر آب روزانه از دست می رود و می باید جهت حفظ تعادل مایعات بدن به‌همان مقدار آب جبران شود چه بصورت مایعات مختلف و چه بصورت ترکیب از طریق گروه‌های غذایی که بطور متوسط تا 850 میلی لیتر آب را تامین می سازند.
ناگفته نماند در فرآیند فعل و انفعالات زیست شیمیایی درون میتو کندری‌ها 300 میلی لیتر آب از ترکیب اکسیژن با هیدروژن حاصل می گردد که مجموع همه این تولیدات با مقادیر آب نوشیده باید بالغ بر 2.5 لیتر گردد.
آیا با جواب گویی به احساس تشنگی نیاز بدن به آب برطرف می شود؟
متاسفانه پاسخ به این سوال منفی می باشد زیرا که عوامل متعددی در عدم ایجاد تعادل مایعات دریافتی با میزان دفع آنها دخیلند از جمله این فاکتورهای تاثیر گذار سن فرد می باشد.
تقریبا از اواسط دهه 6 زندگی، تمایل به نوشیدن آب فروکش نموده و جایگزینی مایعات از دست رفته بهر شکل و صورتی دچار کاستی می شود.
به‌موازات عدم احساس تشنگی، کلیه های میانسالان و سالمندان توان لازم جهت تولید ادرار غلیظ تر ندارند که مواد زاید را دفع نمایند.
از این رو سیستم‌های کنترل خودکار بدن با افزایش حجم بیشتر ادرار این ناتوانی را پوشش می دهد و از این طریق آب بیشتری از بدن از دست می رود و طراوت و تازگی بافت پوست و عضلات فروکش می نماید.
از این رو توصیه می شود میانسالان فقط به احساس تشنگی اکتفا نکرده و خودشان را عادت بدهند که بطور تدریجی در فاصله بین وعده‌ها، جرعه جرعه با نوشیدن حدود 1.5 لیتر دریافت کنند و باور داشته باشند که مایعات دیگر مثل آبمیوه ها یا نوشابه ها، شیر یا دوغ نمی توانند همانند آب عمل کنند.
در مقاله آینده با ادامه این مطلب همراه شما عزیزان خواهیم بود.
