بیماریهای غیرواگیر علت عمده مرگ در سراسر جهان هستند به طوری که بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، حدود 63 درصد از کل مرگ و مير جهاني در سال 2008 ناشی از این بیماریها بوده است. طی دو صده اخیر، علل مرگ و همچنین بار جهاني بيماري‌‌ها، از بیماریهای عفونی و سوء تغذیه به بيماري‌‌هاي غيرواگير تغییر جهت یافته است كه اين تغييرات را می توان ناشي از تحولات چشمگیری دانست که در وضعیت بهداشت جوامع نظير تغذیه و شاخص‌‌های بهداشتی در سراسر دنیا رخ داده است. در ايران بخش اعظم بار بيماري‌‌ها ناشي از بيماري‌‌هاي غيرواگير است، به صورتي كه به ترتيب 45 و 33 درصد از كل بار بيماري‌‌هاي كشور در مردان و زنان مربوط به اين بيماري‌‌هاست. چاقي و اضافه وزن، پرفشاري خون، فعاليت بدني ناكافي، كلسترول بالا و اعتياد پنج عامل خطر عمده اي هستند كه 68 درصد بار منتسب به عوامل خطر و 11 درصد از كل بار بيماري‌‌ها را به خود اختصاص داده اند. سازمان جهاني بهداشت در سال 1953 بیماري‌‌هاي غیر واگیر را به صورت زير تعريف كرده است: كاهش در ساختار يا اعمال بدن كه ضرورتا سبب تغییر در زندگي عادي بیمار گردد و در طي يك دوره زماني طولاني ادامه يافته و پايدار باشد. ولي هیچ تعريف بین المللي وجود ندارد كه معلوم نمايد چه مدتي را بايد طولاني محسوب نمود.
علل بروز بيماري‌‌هاي غيرواگير
كشیدن سیگار و ساير اشكال دخانیات
اعتیاد به مشروبات الكلي
نارسايي يا ناتواني در دسترسي به خدمات بهداشتي براي پیشگیري (مانند مراقبت از پر فشاري خون، تشخیص به موقع سرطان، درمان بیماري قند)
دگرگونیهاي سبك زندگي (الگوي غذايي، فعالیت بدني)
عوامل خطر زيست محیطي (مانند خطرات شغلی، آلودگي آب وهوا)
عوامل مربوط به استرس
چگونه از ابتلا به بيماري‌‌هاي غيرواگير پيشگيري كنيم
سازمان جهاني بهداشت پنج عامل خطر شايع و مؤثر در ابتلا به بيماري‌‌هاي غيرواگير را جهت تعيين افراد پر خطر پيشنهاد كرده است: مصرف روزانه سيگار در حال حاضر، اضافه وزن يا چاقي، پرفشاري خون، دريافت كمتر از 5 واحد ميوه و سبزي در روز و فعاليت بدني كم.
البته بیماریهای غیرواگیر تا حدود زیادی قابل پیشگیری هستند. اقدامات پیشگیرانه برای این دسته از بیماریها در سه سطح مطرح می شوند:
سطح اول ـ حذف و كاهش عوارض خطر و تغییر در الگو و سبك زندگي افراد است که به این سطح پیشگیری اولیه گفته می شود.
سطح دوم ـ زمانی است که بیماری رخ داده و در مراحل نخست آن قرار دارد. هدف از پیشگیری در این سطح که پیشگیری ثانویه نام دارد، درمان به موقع برای جلوگیری از وخیم تر شدن و پیشرفت بیماری است.
سطح سوم ـ پیشگیری ثالثیه که در این حالت، هدف جلوگیري از بروز نقص عضو و يا مرگ زودرس ناشی از بیماری است.
اکثر عوامل خطر بیماریهای غیرواگیر، به الگوهای زندگی و به خصوص نحوه مصرف غذا مرتبط هستند. اضافه وزن و چاقی از عوامل مهم تعیین کننده سلامت هستند و به تغییرات منفی متابولیکی، مانند فشار خون بالا، سطوح نامطلوب کلسترول و افزایش مقاومت انسولین منجر می شود. این دو عامل، خطر بیماریهای عروق قلب، سکته مغزی، دیابت و بسیاری از انواع سرطان را افزایش می دهند. افزایش فشارخون و کلسترول، ارتباط نزدیکی با مصرف بیش از حد غذاهای چرب، شیرین و پرنمک دارند. اگر این غذاها با دخانیات و مصرف الکل همراه باشند، خطر ناشی از آنها چندین برابر می شود. دخانیات و الکل علاوه بر بیماریهای قلبی، سکته و سایر امراض جدی، عامل بسیاری از سرطان‌‌ها هستند.
درحال حاضر ، میزان شیوع فشار خون و کلسترول بالا، مصرف دخانیات ، الکل، چاقی و بیماریهای مرتبط با آنها در کشورهای درحال توسعه نیز مانند کشورهای توسعه یافته با روند افزایشی روبرو شده است.
ممکن است مصرف سبزیجات و میوه‌‌ها به پیشگیری از بیماریهای قلبی عروقی و برخی از سرطان‌‌ها کمک کند و برآورد می شود که مصرف کم این موارد در رژیم غذایی روزانه، به حدود 3 میلیون مرگ در سال منجرمی شود. همچنین، نداشتن فعالیت بدنی که پیامد تغییر در الگوهای زندگی است، عامل حدود 15% از موارد برخی سرطان‌‌ها، دیابت و بیماریهای قلبی عروقی است.
مسأله دیگری که درخصوص ابتلا به بیماریهای غیرواگیر مطرح شده، به تغذیه افراد در دوران کودکی برمی گردد. بسیاری از علایق غذایی، ذائقه و ترجیحات غذایی در دوران کودکی و نوجوانی شکل گرفته و با گذشت زمان تبدیل به عادات و الگوهای غذایی می‌شود. تغییر عادات نادرست غذایی در بزرگسالی، کاری بس دشوارتر از اصلاح آن در دوره کودکی است.
پیروی از یک الگوی صحیح و متعادل غذایی در دوران کودکی، یکی از مهم‌ترین عوامل پیشگیری از بسیاری بیماریهای تحلیل‌برنده در بزرگسالی خواهد بود. طبق مطالعات انجام شده در کل کشور، کودکان ایرانی در میان دو طیف از وضعیت تغذیه قرار گرفته اند. در یک سمت این طیف، کمبود برخی ریزمغذی‌‌ها، اثرات منفی خود را بر وضعیت سلامت کودکان به جا می گذارد، در سوی دیگر طیف، با شیوع بالای چاقی در بین کودکان در ایران مواجه هستیم. چاقی کودکان می تواند منشا بروز دیابت در دوران بزرگسالی شود. اکثر کودکان چاق، در آینده تبدیل به بزرگسالان چاق خواهند شد و پایه و اساس بسیاری از بیماریهای غیرواگیر که از آنها بعنوان “بیماریهای تمدن” یاد می شود، در آنها شکل می گیرد. از جمله، بيمارى‌‌ها و نارسايى‌‌هاى قلبى عروقى، بيمارى‌‌هاى مربوط به استخوان‌‌ها و مفاصل، بالا رفتن فشار خون، كلسترول و قند خون، بى تحركى و ضعف قواى جسمانى، بيمارى‌‌هاى تنفسى مثل تنگى نفس، آسم، ديابت و نارسايى‌‌هاى غدد، از عوارض چاقی دوره کودکی محسوب می شوند. چاقی کودکان، تنها عامل خطر بیماریهای غیرواگیر در کودکی نیست. مصرف زیاد نمک، شکر و چربی، در بسیاری از میان وعده‌‌ها و انواع فست فود، علاوه بر اینکه ذائقه کودک را با مصرف مقدار زیاد این مواد شکل می دهد، بلکه ضررهای آن بر سوء عملکرد دستگاهها و ارگان‌‌های بدن، به مرور بیشتر شده و پیش زمینه بروز بیماریهای غیر واگیر خواهد شد.
به والدين کودکان بايد آموزش داده شود که با تأمين غذاهايي که داراي ارزش غذايي بالایی هستند، حاوی مقدار کمی نمک، چربی و شکر باشند زمينه را براي رشد و توانمندي ذهني و جسمي کودکان آماده کنند و رفتارهاي غذايي درست را در آنها ايجاد کنند. در وهله اول، کودکان رفتارهاي غذايي والدين را الگوي خود قرار مي دهند. بنابراين مراعات نکات یاد شده در تغذیه والدين موجب مي شود که این عادات در کودکان نيز ایجاد شود. از طرفی آموزش تغذیه صحیح به کودکان، از طریق کتب درسی و یا برنامه‌‌های جذاب تلویزیونی، می تواند ذهنیت آنها را به سمت تغذیه سالم پیش ببرد.
