سیما سادات رفیعی، کارشناس ارشد سیستماتیک گیاهی
امام على عليه‌السلام، مردى را در آفتاب ديد، فرمود: «از آفتاب برخيز. اين حرارت، بدبو كننده دهان و سست كننده شهوت است، بوى بدن را بد مىكند، جامه را كهنه مىسازد و دردهاى نهفته را آشكار مىكند.»
از دیدگاه طب سنتی همانطور که هر فرد دارای مزاج مخصوص به خود میباشد، فصول، ساعات شبانه روز، سنین مختلف، جنسیت و... نیز هر کدام مزاج مشخصی دارند.
در مورد فصل‌ها باید گفت، فصل بهار گرم و تر، تابستان گرم و خشک، پاییز سرد و خشک و زمستان سرد و تر است.
در نتیجه سبک زندگی هر فرد باید در تمام ابعاد و با توجه به شرایط محیطی رعایت شود.
با توجه به فرارسیدن فصل گرما، همه افراد و به ویژه کسانی که دارای مزاج گرم و خشک هستند باید پرهیزها و تدابیر مربوط به مزاج خود را رعایت کرده تا از بروز بیماری‌‌ها و مشکلات احتمالی جلوگیری شود.
خوراک و غذاها
- بهتر است در این فصل از مصرف گوشت قرمز مانند گوشت گوسفند، کبک، بلدرچین و به ویژه شتر که خیلی گرم است خودداری شود.
به جای آن از گوشت‌‌هایی با مزاج سرد تر مانند گوشت مرغ یا ماهی استفاده شود. البته این‌ها نیز نباید با ادویه‌های تند و شور مزه‌دار شده و سرخ یا کبابی شوند بلکه باید به صورت آبپز و پخته مصرف شوند.
- از مصرف غذاهای چرب و سرخ کرده به شدت خودداری شود و از آش‌‌هایی مانند آش سبزی، برنج، جو و همچنین سوپ‌هایی مانند سوپ جو که سرد هستند مصرف شود.
به عنوان چاشنی هم می‌‌توان از ترشیجاتی مانند آبلیموی تازه، آب غوره، تمرهندی، رب انار، لیموعمانی و آلوبخارا استفاده کرد. همچنین از حبوبات نیز در آش‌‌ها کمتر استفاده شود.
- می‌‌توان از خورشت‌‌های مختلف که با سبزیجات مناسب فصل طبخ می‌‌شوند مانند خورشت آلو اسفناج، بامیه یا کدو و ترجیحاً بدون گوشت یا باحداقل میزان گوشت و البته آبپز مصرف شود.
- از غذاهای سبک و خنک دیگر می‌‌توان به آب‌دوغ خیار اشاره کرد، به خصوص برای وعده نهار که حرارت معده بالا رفته و حرارت هوا نیز در تابستان در اوج خود میباشد می‌‌تواند مناسب باشد.
- مصرف سالاد‌‌هایی مثل کاهو، خیار و هویج با مقداری آب لیموی تازه مفید است البته افراد سرد مزاج مخصوصاً شب‌‌ها نباید در مصرف آن زیادهروی کنند.
- به طور کلی از مصرف نمک که خود گرم و خشک است، در پخت غذا کمتر استفاده شود.
- از مصرف ادویه‌جات با مزاج گرم یا تند مانند: فلفل سبز و سیاه، پاپریکا، دارچین، زنجبیل، زعفران، هل و ... پرهیز کرد.
- در مصرف تنقلاتی مانند آجیل، تخمه، پسته، فندق، گردو، کشکمش و کنجد زیادهروی نشود.
در این زمینه در احادیث آمده است، امام على عليه‌السلام: «خوردن گردو در گرماى شديد، حرارت را در بدن بر مىانگيزد و زخمهاى تن را تحريک مىكند؛ اما خوردن آن در زمستان، كليهها را گرم مىكند و سرما را مىراند.»
- از مصرف غذاهای آماده، فست‌فود، کنسرو و خواکی‌‌های دارای مواد افزودنی و شیرین کننده‌‌های مصنوعی به شدت خودداری شود.
- بهتر است از مصرف شیرینی‌جات نیز پرهیز شود چون مزاج آن‌ها گرم است.
- نکته مهم: توصیه به مصرف غذاهای سبک در فصلی مثل تابستان به این علت است که در فصل گرما انرژی بدن کمتر می‌‌شود و در اصطلاح طب سنتی قوت بدن کاهش می‌‌یابد و متعاقب آن معده نیز ضعیف‌تر شده و از قدرت کاسته می‌‌شود در نتیجه قادر به هضم غذاهای سنگین نیست و در صورت مصرف، فرد دچار سوء‌‌هاضمه می‌‌شود.
سبزیجات
سیر، پیاز، تره، نعنا، ترخون، شوید، شاهی، جعفری، کرفس، بادمجان، کرفس و ... کمتر مصرف شده و جایگزین آن‌ها خرفه، گشنیز، اسفناج، کاهو، ریواس، باقلا، گوجه فرنگی و ... استفاده شود.
میوه‌ها
پرهیز از میوه‌هایی مثل موز، خربزه، طالبی، آناناس، انجیر و نارگیل و استفاده از میوه‌های آبدار مانند هندوانه، آلو، گریپ فروت، هلو، نارنگی، پرتقال، آلبالو، گیلاس، خیار، سیب ترش، گوجه سبز، شاتوت، توت سیاه، تمشک و تمرهندی، زغال اخته.
حدیثی در این زمینه وجود دارد:
الكافى به نقل از زياد قندى: بر امام كاظم عليه‌السلام درآمدم، در حالى كه نزد وى، ظرف آبى قرار داشت و چند آلوى سياه كه در همان زمان، هنگام چيدنش بود در آن ديده مىشد.
فرمود: «حرارت در من بالا گرفته و آلوى تازه، حرارت را خاموش مىكند و صفرا را فرو مىنشاند. خشک آن نيز خون را آرام مىكند و دردهاى بىدرمان را از تن، بيرون مىكشد.»
نوشیدنی‌‌ها
- یکی از مناسب ترین نوشیدنی‌‌ها برای فصل گرما خاکشی میباشد به این علت که حرارت بدن را متعادل کرده و خلط صفرای زائد را از بدن دفع و مهار می‌‌کند.
- سایر نوشیدنی‌‌ها مانند: شربت سکنجبین، شربت تخم شربتی، آب زرشک، تمشک، آلبالو و انار.
- عرقیاتی مانند کاسنی، شاهتره، تاجریزی، پوست نارنج و ... مفید است و کمک به خنک کردن بدن می‌‌کند.
- بهتر است به جای چای سیاه از چای سبز یا قرمز استفاده شود. البته در مصرف چای سبز نباید زیادهروی کرد.
- فرآورده‌‌های لبنی مناسب شیر، دوغ و ماست هستند که دارای مزاج سرد و تر می‌‌باشند.
- مصرف آب پنیر برای پاکسازی بدن به مدت چند بار 3 یا 4 بار در ماه مفید است.
طرز تهیه به این صورت است که 2 لیوان شیر تازه کم چرب به مدت 2 دقیقه بجوشد، سپس یک قاشق غذاخوری سرکه طبیعی انگور یا سیب (در صورت تمایل به شیرین شدن: به اضافه نصف استکان سکنجبین میخوش) به آن اضافه شده و بعد از چند قل زدن از روی شعله برداشته شود.
پس از این که کمی خنک شد، پنیر آن برداشته شود و مایع باقیمانده دوباره 5 دقیقه جوشانده شده و کف روی آن درو ریخته شده و مایع باقی مانده پس از خنک شدن صبح ناشتا میل شود.
- افشره زرشک برای معده و کبد گرم به ویژه در فصل گرما مفید و اشتها آور است.
روش تهیه به این صورت است که، 90 گرم زرشک را در 300 آب باید خیس کرد و سپس صاف نمود، 70 گرم قند به آن اضافه کرده و آن را با یخ خنک میل کرد.
- باید از مصرف چای سیاه، نسکافه، قهوه، نوشیدنی‌‌های انرژی و الکل به علت این که دارای مقادیر بالای کافئین می‌‌باشند و مدر نیز هستند و باعث کمبود آب بدن و تشنگی بیشتر هنگام گرما می‌‌شوند باید خودداری کرد.
- نوشیدن آب کافی و متناسب با نیاز بدن برای جلوگیری از سردرد توصیه می‌‌شود.
- می‌‌توان بعد از وعده نهار و شام، یک قاشق مرباخوری گل پنیرک را در آب ریخته، یک ربع بماند، صاف شود و میل شود.
سایر نکات
- مهم: در فصل گرما به علت افزایش حرارت بدن معده نباید زیاد خالی بماند و گرسنگی و تشنگی طولانی مدت تحمل کرد اما در صورتی که این اتفاق افتاد نباید به یکباره مقدار زیادی غذا یا آب خنک وارد معده کرد چون معده بر اثر گرما ضعیف شده و این کار منجر به بروز بیماری می‌‌شود، بهتر است چند قطره آب لیموی تازه در کمی آب چکانده شود و چند جرعه میل شود تا کمی حرارت معده پایین آمده و بعداً غذا خورده شود.
- بهتر است در فصول گرم باید از انجام فعالیت‌‌های سنگین بدنی، ورزش‌‌های سنگین و پرتحرک به ویژه در آفتاب خودداری شود و به ورزش‌‌های آرام و سالنی مانند شنا، بدمینتون، بیلیارد و شطرنج روی آورد.
- تا حد امکان هنگام گرما و آفتاب شدید در فضای باز نباشید زیرا باعث افزایش حرارت بدن می‌‌شود.
- بهتر است از لباس‌‌های نخی مخوصاً کتان که خیلی خنک است استفاده شود.
- بهتر است یک خواب کوتاه مدت حدود 30 دقیقه در میانه روز داشت که حرارت بدن کمتر شود. مکان خواب بهتر است نرم و خنک باشد و از یک روانداز نخی استفاده شود.
- از لحاظ وضعیت روانی بهتر است فرد در آرامش باشد و ازموقعیت‌‌های هیجانی، ترس، خشونت، ناراحتی و عصبانیت دوری کند، چون این شرایط باعث افزایش بیشتر حرارت بدن می‌‌شوند و اثرات منفی ناشی از گرمای هوا را نیز تشدید می‌‌کنند.
- روغن مالی بدن، پیشانی و گونه‌ها باروغن‌‌هایی همچون بنفشه یا کدو به کاهش حرارت بدن و مغز کمک می‌‌کند همچنین دو قطره روغن در بینی نیز چکانده شود.
- بهتر است در این فصل حمام با آب خنک انجام شود یا حداقل هنگام بیرون آمدن دوش آب سرد گرفته شود، به خصوص برای افراد گرم و خشک مفید است.
- استفاده از داروهای مسهل قوی در فصل گرما و به ویژه در افراد گرم مزاج توصیه نمی شود، در صورت یبوست می‌‌توان کمی آلو را در آب خیسانده و صبح ناشتا میل شود که این ملین است.
- برای وعده صبحانه مصرف شیربرنج می‌‌تواند مفید باشد.
- برای کاهش بوی بد بدن که در ارتباط با افزایش صفرای بدن هنگام گرما میباشد، بهتر است از همان نوشیدنی‌‌های ذکر شده مانند شربت زرشک، لیمو یا آلبالو برای فرونشاندن صفرا استفاده شود.
- از جماع زیاد در فصل گرما خودداری شود.
