زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

اسانس

تعریف اسانس

اسانس‌‌ها، شیره ذاتی، جوهره و از متابولیت‌‌های ثانویه در گیاهان، که شامل ترکیب‌‌های فرار (آب و اسانس) و ﭘﻴﭽﻴﺪﻩای، از ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎیی. آﱄ (ﺗﺮﭘﻴﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ.،. آﻟﺪﺋﻴﺪﻫﺎ.،. اﻟﻜﻞ. ﻫﺎ. و ...) ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ، که گیاهان برای دفاع یا جذب حشرات به تولید آن‌‌ها می‌‌پردازند و سپس در‌‌اندام‌‌های خود ذخیره می‌‌کنند.

عوامل مؤثر بر كیفیت و كمیت اسانس‌‌ها

شرایط جغرافیایی نظیر آب و هوا، خاک، میزان نور و ارتفاع محل رویش گیاه برکیفیت و کمیت روغن‌های اسانسی مؤثر می‌‌باشد.

همچنین زمان برداشت محصول، طریقه جمع آوری، خشك كردن، بسته بندی و نگهداری در انبار بر محصولات تاثیر فراوان دارد.

روش‌های استخراج اسانس

استخراج اسانس از‌‌اندام گیاهی، با روش‌‌های مختلف انجام می‌‌گیرد. روش استخراج اسانس، بستگی به عواملی مانند نوع گیاه، بازه و خشك بودن آن و نوع مواد متشكله بستگی دارد.

معمولا اسانس گیاهان را با روش تقطیر با آب یا بخار استخراج می‌‌كنند. انتخاب روش استخراج، با توجه به نوع و حالت گیاه، مواد موثره و سرانجام درجه خلوص محصول نهایی در نظر گرفته می‌‌شود.

در صنعت از سه روش تقطیر با آب، تقطیر با آب و بخار آب و تقطیر با بخار مستقیم جهت تهیه اسانس‌‌ها استفاده می‌‌شود.

روش‌های تهیه اسانس

روش فشردن در حرارت معمولی (xpression)، استخراج به کمک حلال آلی (Extraction)، استخراج با چربی سرد (Enfleurage)، استخراج با چربی داغ (Maceration) و استخراج به کمک آنزیم و گاز.

تقطیر با آب (Hydrodistillation)

روش تقطیر با آب روشی ساده و معمول برای تهیه اسانس و عرقییات است. دستگاه‌‌های مختلفی برای این روش طراحی شده‌‌اند.

از جمله: با دستگاه كلونجرگیاه به طور مستقیم و یا پودر گیاه خشک را به داخل محفظه دستگاه تقطیر وارد می‌‌کنند و آنقدر حرارت می‌‌دهند تا تمام مواد فرار (آب و اسانس) در قسمت سرد کننده دستگاه جمع گردند این بخارات حاوی تعداد زیادی مولكول‌‌های شیمیایی است. این مولكول‌‌ها روغنی و فرار بوده و اکثر آن‌‌ها با مولكول‌‌های آب تركیب نمی‌شوند.

اسانس بدست آمده را در یك ظرف تیره ریخته و درپوش آن را می‌‌بندند و در یخچال یا فریزر نگهداری می‌‌كنند. از این روش در برخی نقاط برای گلابگیری از گل محمدی و شکوفه نارنج استفاده می‌‌شود.

تقطیر با آب و بخار آب (water & Steam distillation)

در مورد گیاهانی (خشک یا تازه) بکار می‌‌رود که ممکن است در اثر جوشاندن فاسد شوند.

ابتدا مواد گیاهی را داخل آب قرار می‌‌دهند. سپس جریان بخار را از داخل مواد خیس شده عبور می‌‌دهند. در این روش بخار آب که در ناحیه قبل سرد می‌‌شود و مایع می‌‌گردد مجدداً روی نمونه گیاهی می‌‌ریزد.

تقطیر با بخار مستقیم (Direct Steam distillation)

در این روش گیاه تازه را داخل سبدهای مخصوص می‌‌ریزند و بخار را با فشار از میان گیاه عبور می‌‌دهند و اسانس را بدین وسیله همراه با بخار آب در قسمت سرد کننده جمع می‌‌کنند.

یک تقطیر خوب با بخار بصورتی است که گیاه درون مخزن پس از انجام عملیات کاملاً خشک باشد و هیچ آبی از خارج بالن آب جوش به درون بالن باز نگردد و آب درون بالن رنگین نشود.

استخراج به کمک گازها

در این روش از CO2 مایع به عنوان مایع استخراج کننده اسانس استفاده می‌‌شود. CO2 به سرعت در‌‌اندامهای گیاهی نفوذ می‌‌کند زیرا ویسکوزیته پایینی دارد و چون گرمای نهان تبخیر آن کم است، به آسانی از محیط عمل می‌‌تواند خارج گردد.

استخراج به کمک فشار (Expression)

یکی از روشهای متداول مکانیکی، اسانس گیری توسط فشار است. به عنوان نمونه اسانس برگاموت (Bergamot oil) از فشردن پوست میوه تازه بدست می‌‌آید.

استخراج به کمک حلال

در صورتیکه مقدار اسانس خیلی کم باشد یا روغن در اثر تبخیر تجزیه گردد، از این روش استفاده می‌‌گردد.

ترکیب‌های اسانس‌‌ها

اندامهای مختلف گیاهان دارای اسانس با ترکیب‌های معطر سبک و سنگین هستند. بیشتر ترکیب‌های سبک اسانس‌‌ها در دمای محیط تبخیر می‌‌شوند و به همین دلیل به آنها روغن‌های فرار و یا روغن‌‌های ضروری می‌‌گویند.

ویژگی‌‌های فیزیکی اسانس‌‌ها

رنگ: اسانس اکثر گونه‌‌های معطر بی رنگ هستند، مرور زمان آن‌‌ها را اکسیده و تیره می‌‌کند. رنگ آبی خاص در اسانس بابونه آلمانی مربوط به ترکیب كامازولن می‌‌باشد.

رایحه: اسانس‌‌ها به علت ترکیب‌‌های شیمیایی سبک دارای رایحه متفاوت است، در اثر اکسیداسیون تغییر رنگ داده و بر روی بوی اسانس تأثیر می‌‌گذارد.

طعم: طعم اسانس و رایحه‌ای که از آن‌‌ها تراوش می‌‌شود، شیرین، ملس، تلخ و سوزنده است.

PH: اسانس‌‌های تازه PH خنثی دارند ولی بعد از مدتی خاصیت اسیدی نشان می‌‌دهند.

وزن مخصوص: اسانس‌‌ها اکثراً از آب سبک‌ترند و زمان استخراج روی سطح عرق یا آب تقطیر شده قرار می‌‌گیرند.

چگالی: اسانس‌‌هایی كه از‌‌اندام گیاهان خشك بدست می‌‌آید كمی بیشتر از چگالی اسانس‌‌هایی است كه از‌‌اندام‌‌های تازه همان گیاه حاصل می‌‌شود.

حلالیت: اسانس‌‌ها در اتر، الکل و اکثر حلال‌های آلی محلولند، ولی بعضی از ترکیب‌‌ها در آب محلول و بیشتر آن‌‌ها غیر قابل حل است.

چرخش نوری: اغلب نور پولاریزه روی اسانس‌‌ها موثرند.

ضریب شكست: از این خصوصیت برای تعیین خلوص اسانس‌‌ها استفاده می‌‌شود.

نقطه جوش: اسانس‌‌ها در مجاورت با هوا و در حرارت عادی به سرعت تبخیر می‌‌شوند.

تفکیک اسانس‌‌ها از روغن‌‌های ثابت

اسانس‌‌ها، از مواد طبیعی با تقطیر تهیه می‌‌گردد.

اسانس‌‌ها، بوسیله قلیایی‌‌ها صابونی نمی‌شوند.

اسانس‌‌ها، تولید لک روغنی و ثابت روی کاغذ نمی‌گزارند، زیرا فاقد استرهای گلیسرول و اسیدهای چرب می‌‌باشند

اسانس‌‌ها برخلاف ترکیبات روغن‌‌های غیر فرار، تند نمی‌شوند ولی براثر مجاورت با هوا اکسیداسیون می‌شوند.

تکثیر بعضی گونه‌‌های دارویی و معطر

1- سنبل الطیب: تکثیر با نشاء‌‌های گیاه

2- آویشن باغی : تکثیر با نشاء چند ساله است. برداشت در سال دوم تا پنجم پیشنهاد می‌‌گردد.

3- بادرنجبویه: تکثیر با نشاء است.

4- مریم گلی: این گیاه با نشاء تکثیر می‌‌شود.

5- اسطوخودوس: تکثیر با نهال‌‌های ریشه‌دار است. از سال دوم برداشت شروع می‌‌شود.

6- رزماری: تکثیر با نهال ریشه‌دار است. از سال دوم برداشت شروع می‌‌شود.

7- نعنا فلفلی: تکثیر با ریزم است

8- به لیمو: تکثیر با قلمه‌‌های ریشه دار

اشکال مصرف دارویی گیاهان

جوشانده – قطره – شربت – ژل – پماد – شامپو – عرقیات – افشره – سیگار – قرص – كپسول – آمپول و...

شیمی اسانس‌‌ها

در اكثر موارد اسانس‌‌ها مخلوطی از تركیبات متفاوتی شامل: مشتقات ترپنی، هیدروکربن‌ها، الکل‌‌ها، آلدئیدها، کتون‌‌ها، فنل‌‌ها، اکسیدها و استرها

اثرات اسانس‌‌ها

استرها: رفع التهاب – ضد انگل – آرامش بخش – مسكن

ترپنها: رفع التهاب – ضد آلرژی- ضد عفونی كننده- خلط آور

آلدئیدها: رفع التهاب- ضد روماتیسم- گشاد كننده عروق- آرامش بخش

كتون‌‌ها: نرم كننده – بر طرف كننده ضایعات پوستی و تبخال

اكسید‌‌ها: خلط آور- ضد انگل – ضد احتقان- ضد عفونی كننده

فنل‌‌ها: ضد باكتری – ضد ویروس- ضد انگل – ضد قارچ

الكل‌‌ها: میكروب كش

ماده مؤثره در‌‌ اندام بعضی گونه‌‌های دارویی و معطر        

1- بذر: شنبلیله، آنیسون، سیاه دانه، كرچك، اسفرزه، بالنگو، خار مریم (ماریتیغال)، زیره و ...

2- برگ: گزنه، مورد، آویشن شیرازی، گل انگشتانه و ...

3- ساقه: کرفس، نیشکر، کاه مکی و ...

4- ریزوم: سنبل الطیب، زردچوبه، جنسینگ و ...

5- ریشه: شیرین بیان، رناس، كاسنی و ...

6- گل: بابونه، گل محمدی، رازك، گاوزبان، ختمی، گل ساعتی، پنیرك و ...

7- سرشاخه گلدار: گل گاوزبان، زوفا،، آویشن و...

8- میوه: زیتون تلخ، زرشك، عناب و ...

9- صمغ: باریجه، آنغوزه، سقز، ترنجبین، كتیرا و...

10- کلاله: زعفران، ذرت و گل ابریشم

اهمیت و کاربرد اسانس‌‌ها

اسانس‌‌ها در صنایع غذایی، عطرسازی و لوازم آرایشی و داروی مورد مصرف فراوان دارند. همانطور که گفته شد، اسانس‌‌ها دارای ترکیب‌‌های شیمیایی متنوع و پیچیده ای هستند ولی بطور کلی اسانس‌‌ها دارای خواص متعدد از جمله: ضد نفخ، باکتری، قارچ و ویروس می‌‌باشند.

اسانس‌‌ها دارای خاصیت دورکنندگی حشرات موذی و جذب بعضی حشرات مفید را دارند. در صورت استعمال داخلی، خلط آور، محرک اشتها، بادشکن، ضد اسپاسم، التهاب و عفونت همچنین مدر و آرام بخش و محرک گردش خون می‌‌باشند.

کاربرد‌‌ اندام گیاهان در داروسازی و درمان

از نمونه‌‌های بارز گیاهان: گل حسرت(پیاز)، سنبل الطیب(ریشه)، عروسک پشت پرده(میوه)، گل انگشت دانه(برگ)، همیشه بهار(گل و برگ)، بنفشه معطر و سه رنگ(کل گیاه)،، گل ساعتی (ریشه، برگ و گل)، سرخار گل(کل گیاه)، رزماری، گل مغربی، اسطوخدوس و مخلصه (سرشاخه‌‌های گلدار)، گل محمدی (گلبرگ)، صبر زرد (برگ).

لازم به ذکر است که این قسمت‌های گیاهی در درمان اغلب بیماری‌های کلیوی، جلدی، روده‌ای، تنفسی، قلب و عروق، التیام زخم‌ها و سوختگی‌ها، مواد آرایشی، تسکین اعصاب، ضد (تشنج، قارچ، باکتری، تورم و التهاب، سوختگی، عفونت، درد‌‌های موضعی)، خلط آور، تنظیم کننده دستگاه گوارش و مسلح را می‌‌توان ذکر کرد.

اسانس‌‌ها عطریات

گیاهان بعنوان منابع روغنهای اساسی و ترکیبات معطر عمده بشمار می‌‌آیند. یکی دیگر از کابردهای اسانس در ساخت عطر است. عطر آمیزه ای از اسانس و یا ترکیبات معطر جدا شده از اسانس و الکل می‌‌باشد.

بنابراین مواد معطر یا اسانس تهیه شده با روش تقطیر و روغنهای جاذب از گلها و‌‌اندام گیاهان معطر برای عطر سازی استفاده می‌‌گردد. در ساختن عـطر مواد شیمیایی معطر نیز بکار می‌رود.

در ضمن ترکیب‌‌های شیمیایی بدن, رژیم غذایی و سن اشخاص برعطری که به پوست زده می‌‌شود تاثیر می‌‌گذارد.

در میان رایحه‌‌ها بیش از هر چیز، رایحه پرتقال، بهارنارنج، درخت کاج، چوب صندل و نعناع به دلیل خنک بودن، حس تازگی به به انسان منتقل می‌‌کنند و برای تابستان پیشنهاد می‌‌شود

گلها: گل محمدی، مریم و یاس

برگها: نعنا، رزماری و مرکبات

ریشه و ساقه‌‌ها: جوز و زنجبیل

دانه‌‌ها: گشنیز، زیره، هل و بادیان

میوه‌‌ها: تمشک، مرکبات، وانیل

روغن چوب: سرو، کاج

پوست درختان: دارچین و صندل

رزین(صمغ): کندر، کاج و کهور

آروماتراپی، کاربرد درمانی اسانس‏‌‌ها

منظور از آروماتراپی درمان بیماری‏ها و اختلالات روحی و جسمی به کمک اسانس‏های معطر گیاهی است. آروماتراپی به رایحه درمانی یا عطر درمانی نیز معروف است.

آثار مفید اسانس‏ها در درمان را می‏توان: پوست و مو، سیستم تنفسی، دستگاه گوارش، اختلالات گردش خون، اختلالات شایع در زنان، بیماری‏های مربوط به عضلات و مفاصل، اختلالات عصبی و تعدیل دگرگونی‏های روحی ـ روانی اشاره کرد.

اسانس‌‌ها و تغذیه دام، طیور و آبزیان

در ساختمان‌ اسانس‌‌ها ترکیبات‌ بسیار متنوعّی‌ از قبیل‌ الکل‌های‌ ترپنوئیدی، هیدروکربن‌ها، فنل‌ها، آلدئیدها، استرها و کتون‌ها بطور طبیعی‌ وجود دارند.

با رویکرد جدید عدم استفاده از آنتی بیوتیک‌ها به دلیل ایجاد مقاومت در میکروارگانیسم‌‌های بیماری زا و نفوذ آنها از طریق شیر، تخم مرغ و گوشت به بدن استفاده از اسانس‌‌های گیاهی، ترکیبات معطر (آروماتیک) (طبیعی و یا مصنوعی) و ترکیبات ثانویه گیاهی دیگر در دو دهه اخیر در خوراک دام‌ها، طیور و آبزیان افزایش یافته است.

مصرف اسانس‌‌های گیاهانی نظیر سیر(گارلیک)، پونه، ریحان، آویشن، دارچین، زیره، مَرزه، گل محمدی، رزماری و غیره جهت ازبین بردن میکرب‌‌های دستگاه گوارش و یا ایجاد طعم و مزه در محصولات لبنی و پروتئینی رو به گسترش است.

اسانس و شرایط نگهداری

اسانس‌‌ها را در مکان خشک و خنک، در ظرفهای در بسته و پر، از جنس شیشه نگهداری نمود. برای جداسازی آب موجود در اسانس از سولفات سدیم انیدر استفاده می‌شود. اسانس‌‌ها را می‌‌توان در یخچال قرار داد.

بازاریابی

بازاریابی عملیاتی از تجارت است كه جریان كالا یا خدمات را از تولید كننده به مصرف كننده هدایت می‌كند.

این عملیات در مورد کیاهان دارویی و محصولات آن شامل مراحلی چون نیاز سنجی بازار و در صورت نیاز ترویج، ارائه مشاوره علمی و مالی، تضمین خرید، ذخیره‌سازی محصول، فرآوری و حمل و نقل است.

به‌طوری‌ كه تولید كننده واقعی با درآمد بیشتر و مصرف كننده نهایی با قیمتی نازلتر با یكدیگر ارتباط پایدار برقرار نموده و سطح رفاه جامعه افزایش می‌آید. حساسیت بازاریابی وقتی برای محصولات كشاورزی- دارویی محرز می‌شود که بدانیم هر دو از نظر اقتصادی كشش ناپذیرند و مسایل تکنیکی چون زمان و کیفیت تولید، حجم مصرف و روش فرآوری، سامانه‌های حد واسط (انتقال و ذخیره سازی) خط مشی مدیریتی را تعیین می‌نماید.

اوج كارآمدی یك بازاریابی موفق زمانی است كه فرهنگ‌سازی و افزایش مصرف در سطح عامه مردم از طریق ترویج و نه تبلیغات انجام گیرد.

عوارض جانبی نامطلوب

این عوارض ناشی از استفاده دوزهای بالا مشاهده شده‎اند. اسانس‎ها با درصد بالای غیراشباع، معمولاً بیشتر سمی هستند.

باعث آلرژی می‎شوند. استعمال خارجی این اسانس منجر به ضایعات و مسومیت كلیه‎ها و اثرات بی‎حس‎كننده و بی‎هوش‎كننده هستند.

برای خواندن بخش اول -گیاهان دارویی و معطر- اینجا کلیک کنید.