زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمد رضا صفری نژاد؛ جراح بیماری‌های کلیه و مجاری ادراری

حدود 10-15 درصد زوج‌ها نابارور هستند و علت ناباروری در 50 درصد موارد مربوط به خانم‌ها و در 50 درصد بقیه مربوط به مردان می‌باشد. علت ناباروری مردان اختلال در کمیت و یا کیفیت اسپرم‌ها است. برطبق تعریف سازمان بهداشت جهانی برای اینکه یک مرد قدرت باروری داشته باشد، خصوصیات آزمایش تجزیه منی وی باید به قرار زیر باشد:

حداقل تعداد اسپرم‌ها 20 میلیون در یک میلی‌لیتر منی باشد، حداقل 50 درصد اسپرم‌ها شکل طبیعی داشته باشند و حداقل 30 درصد اسپرمها حرکت پیشرونده سریع و رو به جلو داشته باشند. اگر هر یک از موارد فوق دچار مشکل شوند، می‌توانند سبب ناباروری مرد گردند.

آزمایش
در مواردی‌ که آزمایش تجزیه منی دارای مشکل است، مثلا تعداد اسپرم‌ها کم است و زوج از راه طبیعی نمی‌توانند صاحب فرزند شوند، و درمان‌ها نیز موثر نیستند، می‌توان از لقاح مصنوعی استفاده کرد. ولی مشکل اصلی زمانی است که مرد فاقد اسپرم می‌باشد و تعداد اسپرم صفر گزارش شده است که در اصطلاح پزشکی به آن آزواسپرمی (Azoospermia) می‌گویند.

در این مبحث مواردی‌که سبب فقدان اسپرم در مایع منی می‌گردند به اختصار توضیح داده می‌شوند. همه بیماران مرد مبتلا به آزواسپرمی (تعداد اسپرم صفر) نابارور مطلق نیستند، عده‌ای از آنها را می‌توان درمان کرد و بدین ترتیب حتی با روش طبیعی بچه‌دار می‌شوند. یک درصد مردان و 20 درصد مردان نابارور مبتلا به آزواسپرمی هستند.

یعنی از هر 5 مرد نابارور یک نفر آنها دارای آزواسپرمی می‌باشد. کلا آزواسپرمی را به سه گروه بزرگ تقسیم می‌کنند:  علل قبل از بیضه  علل بیضوی  علل بعد از بیضه .در مورد هر یک از علل فوق توضیح مختصری داده می‌شود تا خوانندگان محترم آشنائی بیشتری با موضوع بحث داشته باشند.

علل بیضوی
در علل بیضوی به علت بیماری خود بیضه، اسپرم تولید نمی‌شود. مثلا پسر بچه‌ای مبتلا به بیضه نزول نکرده است و به موقع عمل جراحی نمی‌شود، و یا بیضه دچار عفونت اریونی می‌گردد. اگر پسر بچه یا مردی مبتلا به اریون شود، در 30 درصد موارد بیضه گرفتار می‌شود و اگر بیضه دچار عفونت اریونی شود، متاسفانه تحلیل رفته و از بین می‌رود و اگر دو طرفه باشد، فرد مبتلا دچار آزواسپرمی خواهد شد. سایر علل که سبب آسیب به تولید اسپرم توسط بیضه‌ها می‌شوند عبارتند از: پرتودرمانی، شیمی درمانی، استفاده از بعضی از داروها و ضربه به بیضه‌ها. لیست این بیماری‌ها بسیار زیاد است و گاها با تجویز دارو می‌توان تولید اسپرم را تحریک کرد.

علل بعد بیضوی

وقتی اسپرم در بیضه تولید شد باید توسط راه‌های منی بر از بیضه خارج گردد. هر گونه انسداد در این راه‌ها سبب می‌شود که اسپرم در داخل بیضه مانده و نتواند خارج شود و تعداد اسپرم مایع منی صفر خواهد بود. در اصطلاح پزشکی به آن فقدان اسپرم (آزواسپرمی) انسدادی می‌گویند. در بررسی‌ها مردی‌که با آزواسپرمی نزد پزشک مراجعه کرده است، اولین قدم این است که تشخیص داده شود، آزواسپرمی انسدادی است یا غیر انسدادی، چون درمان آنها کاملا متفاوت است.

علل قبل از بیضه و علل بیضوی سبب آزواسپرمی غیر انسدادی می‌شوند، ولی علل پس از بیضه سبب آزواسپرمی انسدادی می‌گردند. اسپرمی که در بیضه تولید می‌شود از دو لوله اصلی عبور می‌کند ابتدا وارد لوله‌ای بنام اپیدیدیم می‌شود، این لوله در انتها تبدیل به لوله منی برمی‌گردد (همان لوله‌ای‌که در مردان جهت جلوگیری از بارداری همسر با جراحی بسته می‌شود و در اصطلاح گفته می‌شود که فلانی لوله‌های خود را بسته است).

این لوله در انتها وارد مجرای انزالی شده که منی را بداخل مجرای ادرار می‌ریزد. انسداد در هر کدام از قسمت‌های فوق سبب آزواسپرمی می‌گردد. یکی از علل شایع آن، عفونت اپیدیدیم است که اغلب عفونت بیضه تشخیص داده می‌شود. اگر اپیدیدیم کرارا دچار عفونت شود، بسته می‌شود.

عفونت بیضه بیشتر ناشی از بیماری‌های آمیزشی است. بیماری دیگری که سبب آزواسپرمی انسدادی می‌شود، فقدان مادرزادی لوله‌های منی بر است. در بعضی افراد بطور مادرزادی هر دو لوله منی بر وجود ندارند. با معاینه به راحتی می‌توان این موضوع را تشخیص داد.

تشخیص 

اولا باید تشخیص داد که آیا بیمار واقعا آزواسپرمی دارد یا نه و ثانیا آزواسپرمی از کدام نوع می‌باشد. علل قبل از بیضه و بعد از بیضه معمولا قابل درمان هستند ولی علل بیضوی معمولا قابل درمان نمی‌باشند. در ضمن باید مشخص کنیم که آیا آزواسپرمی بیمار انسدادی است یا غیر انسدادی. برای تشخیص گاها نیاز به بررسی‌های پیچیده می‌باشد.

بطور خلاصه از مجموع روش‌های زیر برای تشخیص استفاده می‌شود: اخذ شرح حال که خیلی مهم است، شغل بیمار، داروهائی‌که مصرف می‌کند یا مصرف کرده است و مصرف مواد مخدر (ماری جوانا می‌تواند سبب آزواسپرمی شود). معاینه بیمار  بررسی‌های آزمایشگاهی، در حال حاضر بررسی‌های آزمایشگاهی دقیقی وجود دارند که در تشخیص آزواسپرمی و علل آن می‌تواند خیلی کمک کننده باشند. 

بررسی‌های رادیولوژیک که می‌تواند هر گونه ضایعه در لوله‌های منی بر و کیسه‌های منی را نشان دهد.  نمونه‌برداری (بیوپسی) از بیضه‌ها. در فردی‌که دارای آزواسپرمی انسدادی است، در نمونه‌برداری از بیضه‌ها مشخص می‌شود که بیضه‌ها اسپرم تولید می‌کنند. 

درمان
علل قبل و بعد از بیضه معمولا قابل درمان هستند ولی علل بیضوی، دائمی بوده و معمولا غیر قابل درمان هستند. برای درمان آزواسپرمی روش‌های متعدد وجود دارد، ولی بطور کلی از دو روش دارو درمانی و جراحی استفاده می‌شود. در بسیاری از موارد قابل درمان، نمی‌توان کیفیت اسپرم را آنقدر بهبود بخشید که حاملگی طبیعی اتفاق بیفتد ولی بیمار آنقدر اسپرم خواهد داشت که برای حاملگی از روش‌های لقاح مصنوعی استفاده نمود.