زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر سید ضیاء الدین مظهری؛ متخصص تغذیه

کمبود هورمون رشد یکی از نادرترین بیماری‌ها می‌باشد که منجر به عدم رشد و بالندگی فرد مبتلا می  شود. نشانه بارز این بیماری در کودکان بصورت کوتاه قدی نمود پیدا می‌کند.

سوماتوتروپین (STH) Somatotropin نه تنها در دستیابی به ظرفیت‌های به ارث رسیده قد افراد نقش غیر قابل تردیدی دارد بلکه عهده‌دار وظایف متعدد دیگری نیز در بدن و یا قسمت‌های مختلف بدن می‌باشد. بطور مثال در بافت‌های استخوانی، عضلات و چربی‌ها و متابولیسم‌ قندها و غیره تاثیرگذار می‌باشد.

بر مبنای نتایج پژوهش‌های انجام شده در بین 4000 تا 10/000 کودک یک نفر احتمال ابتلا به این کمبود بطور انحصاری دارد یعنی بغیر از این هورمون هیچ یک از سایر هورمون‌های دیگر آنها کم و کسری ندارد.

نحوه ترشح و انتقال سوماتو تروپین در جریان خون

فعل و انفعالات زیادی در بدن فرد رخ می‌دهد تا هورمون رشد در جریان خون رها می‌شود از جمله غده کبد به رهاسازی سوماتومدین Somotomedine مبادرت می‌ورزد.

اثر این هورمون در رشد بدن با دخالت پروتئین واسطی بنام فاکتور رشد شبیه انسولین یا (IGF-1) رخ می‌دهد که عامل مهمی در افزایش تولید و ساخت پروتئین‌ها – تکثیر سلول‌ها و بلوغ آنها است.

علاوه بر این متابولیسم کربوهیدرات‌ها و چربی‌های بدن تحت تاثیر فاکتور رشد شبیه انسولین قرار گرفته و چربی‌های ذخیره شده در سلول‌های بافت چربی جهت رهائی و تجزیه شدن آماده شده و اثرات کاهندگی سطح قندخون توسط انسولین تقلیل می‌یابد در نتیجه سطح میزان قندخون افزایش پیدا می‌کند.

افزایش سطح (IGF-1) یا فاکتور رشد شبه انسولین به مهار تولید هورمون رشد یا سوماتوتروپین منجر می‌گردد.

پیامدهای کمبود هورمون رشد

بازخورد عدم تکافو و یا کمبود هورمون رشد متعدد و مختلف می‌باشد چرا که هورمون رشد وظایف گوناگونی را در بدن بعهده دارد.

مهم‌ترین و بازرترین کمبود هورمون رشد در کودکان خردسال اختلال در روند رشد آنها می‌باشد.

در افراد عدم رشد کافی بعلت بسته شدن صفحات رشد عوارضی را پدیدار می‌سازد که در سطور آینده به آنها اشاره خواهد شد.

الف) کمبود هورمون رشد در خردسالان

بازترین و چشمگیرترین تاثیر هورمون رشد در کودکان عدم رشد کافی قد آنها می‌باشد.

اگر این کمبود مادرزادی ‌باشد آثار بالینی آن بین 12-6 ماهگی بعد از تولد به ظهور می‌رسد.

عقب ماندگی رشد در کودکان مبتلا به کمبود هورمون رشد در تمام بافت‌ها و ارگان‌ها بطور یکنواخت و متناسب با یکدیگر رخ می‌دهد.

اگر کاهش سطح هورمون رشد خفیف باشد بچه‌های مبتلا لاغر ولی دارای قشر چربی زیر جلدی ضخیمی می‌باشند.

در این کودکان رویش و تکامل دندان‌های آنها نیز با تاخیر رخ می‌دهد ولی بارزترین علامت کمبود هورمون رشد در خردسالان پایین بودن سطح قند خون آنها می‌باشد.

برخلاف سایر بیماری‌های کاهنده قند خون در کودکانی که به طور مادرزادی هورمون رشد ندارند وزن و قد نوزادان تفاوت چشم‌گیری ندارد.

لازم به یادآوری است که کاهش سطح قند خون پایدار و ماندگار دلیل قابل قبول کمبود یا فقدان هورمون رشد تلقی می‌شود.

البته ممکن است در این کودکان افزایش میزان بیلی‌روبین نیز مشاهده گردد. تاثیر فقدان هورمون رشد مادرزادی حالت عمومی مبتلایان را چنان تغییر می‌دهد که رغبتی به خوردن و نوشیدن نشان نمی‌دهند.

ب) فقدان یا کمبود هورمون رشد در بزرگسالان

در بزرگسالان فقدان هورمون رشد به صورت پریشان‌حالی و بدعنقی نمایان می‌گردد.

در این مبتلایان حالت عمومی و کیفیت زندگی‌شان رضایت‌بخش نبوده و با کاهش توان جسمی و بی‌حالی مشخص می‌شود، حجم عضلات و استخوان‌های آنها مرتبا کاهش پیدا می‌کند، میزان سطح چربی خون و احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی افزایش پیدا نموده ولی گاهی نیز ممکن است فقدان هورمون رشد در بزرگسالان عوارض بالینی مشخص مشاهده نشود.

عوامل و فاکتورهای تاثیرگذار در قبال فقدان هورمون رشد

به طور دقیق علت فقدان یا کمبود هورمون رشد مشخص نیست چه در قبال فقدان هورمون رشد مادرزادی یا اکتسابی.

ولی آنچه که در این مورد احتمال داده می‌شود عبارتند از عوامل موروثی و ژنتیکی و یا التهابات هیپوفیز (تحت‌تاثیر بیماری‌ های خود ایمنی) اختلالات عروقی،‌تروما،‌تومورها یا درمان‌هایی نظیر اشعه‌تراپی و شیمی‌تراپی یا جراحی‌های انجام شده در محدوده‌های نزدیک هیپوفیز و اما موضوع دیگری که مطرح می‌باشد، تاثیر فشارهای شدید عصبی در قبال اختلالات روند رشد و تولید ترشح هورمون رشد می‌باشد.

در چنین مواردی عامل اصلی به طور بارز فقدان هورمون رشد تلقی می‌شود و هیچگونه اختلالات هورمونی دیگری مشاهده نمی‌شود.

نحوه تشخیص فقدان هورمون رشد

در قبال کودکان کنترل‌های ادواری و سیستماتیک که هر از چند گاهی از طرف متخصص و کارشناسان یا مراکز بهداشتی مادر کودک از بعد تن‌سنجی‌ها (افزایش وزن و قد محیط دور سر) تعیین و در منحنی‌های رشد و جداول مربوطه وارد می‌گردد و پرسنتایل آنها مشخص می‌شود به طور عینی روند رشد را مشخص می‌کند که در فرم طبیعی قرار دارد یا از محدوده قابل قبول خارج شده است.

البته علل و فاکتورهای متعددی در روند کاهش رشد تاثیرگذار می‌باشند ولی در قبال کمبود یا فقدان هورمون رشد، متخصص غدد صاحب‌نظر و تعیین‌کننده است که به طور سیستماتیک قدم به قدم

از داده های ذهنی و تن سنجی های انجام شده و معاینات بالینی، رادیوگرافی ها و آزمایشات خون و آزمایشات اختصاصی تحریک ترشح هورمون رشد و انجام آزمایشات ژنتیکی نتیجه گیری نموده و دستورات لازم را صادر می فرمایند.

حداکثر ظرفیت رشد قدی

همانطوریکه در صفحات و نوشتارهای گذشته به اطلاع شما عزیزان همراه رسانیده شده افزایش نهایی قد فرزندان‌تان در درجه نخست از طرف ژن‌های انتقالی شما پدر و مادر و بطور ثانویه ژن‌های انتقال داده شده از دودمان پدری و مادری تعیین می گردد ولی در بیان کامل ظرفیت‌های به ارث رسیده عوامل محیطی مساعد کننده و بازدارنده ای وجود دارند.

می توان قبل از بسته شدن صفحات رشد ثمره زندگیتان با حذف عوامل بازدارنده و بکارگیری عوامل مساعد کننده که نامبرده خواهند شد به روند رشد قدی در حد ظرفیت کامل ژنتیکی مساعدت نمایید.

اجازه می خواهم قبل از پرداختن به موارد قبلی به اینکه چگونه می توانید اثرات ژنهای انتقالی خود و دودمانتان را پیشگویی کنید را بیان نمایم:

مجموعه قد پدر و مادر بعلاوه 13 تقسیم بر دو برای آقا پسران و مجموعه قد پدر و مادر منهای دو تقسیم بر دو برای دختر خانم‌ها محاسبه می گردد که ممکن است به عدد محاسبه شده بعلاوه یا منهای ده افزایش یا کاهش نشان دهد.

چگونگی برطرف کردن عوامل بازدارنده رشد قدی

1- گرچه  کافئین و مواد حاوی آن عملکرد هورمون رشد را مهار نمی کند ولی استفاده زیاد از این ماده به هر شکل و صورتی باعث می‌شود که فرزندان‌تان نتوانند بطور مرتب و عمیق و کافی بخوابند توجه داشته باشید کودکان ونوجوانان روزانه به 9.5 ساعت خواب راحت و عمیق نیاز دارند.

2- کشیدن سیگار و پیپ و قلیان بطور مستقیم یا بطور غیر مستقیم توسط پدر و مادر و اطرافیان نزدیک در دستیابی به افزایش قد مورد انتظار با مقایسه با سایر کودکان که از پدر و مادر غیر سیگاری بهره مند می باشند تاثیر می گذارد.

3- استفاده از استروئیدهای آنابولیک که در اغلب باشگاههای ورزشی جهت دستیابی نوجوانان به اندام غیر معمولی و افزایش توان ورزشی یا جهت درمان‌های بلند مدت مرسوم است باعث مهار رشد استخوان‌های بدن شده و بموازات این رخداد کودکان و نوجوانان کم سن و سال دچار کمبود تولید اسپرم و بزرگ شدن سینه های خود قرار می گیرند که توام می شود با افزایش پرفشاری خون و افزایش ریسک سکته قلبی.

حتی بررسی ها نشان داده که کودکان مبتلا به آسم که به اجبار از استروئید استفاده می کنند در نهایت 1.5 سانتی متر کمتر از کودکان و نوجوانان هم سن و سال خود رشد قدی پیدا می کنند.

4- کودکان و نوجوانان در حال رشد شما بزرگواران نیازمند 8/5 تا 11 ساعت خواب می‌باشند. در طی خواب عمیق بعد از غروب آفتاب می‌باشد که به قد و قامت آنها افزوده شده و بازسازی و ترمیم بافت‌های بدن صورت می‌پذیرد.

از این رو لازم است آرامش را در محیط خواب آنها برقرار و از هرگونه سر و صدا در طول خواب آنها جلوگیری و از تابش نورهای مستقیم و غیر مستقیم نیز پرهیز نمایید.

اگر فرزند و یا فرزندان در حال رشد شما خواب راحتی ندارند یک دوش آب گرم یا لیوانی چای گل بابونه یا لیوانی شیر با سیب یا آب کاهو و آب سیب به نسبت 2 به 1 خواب عمیق و راحت را امکان‌پذیرتر می‌نماید.

عدم خواب به موقع راحت و عمیق عملکرد هورمونی رشد را مهار یا کم‌اثر می‌سازد.