دکتر محمدرضا وفا و همکاران؛ متخصصین تغذیه
الف) شیر مادر، تغذیه سالم، مقرون به صرفه و مطلوب فراهم میكند
شیر مادر یك مثال از تغذیه كامل برای ما است، بنابراین احتمالا این علامتی خوب برای كارشناسان تغذیه است كه شیرمادر حاوی بسیاری از مواد مهمی است كه ما آنها را برای سلامت مفید میدانیم: نسبت درستی از پروتئین، كربوهیدراتهای دیرهضم و اسیدهای چرب غیراشباع بلند زنجیر.
مادران هر كاری كه بتوانند برای تامین نیازهای نوزادانشان انجام میدهند. شیرمادر در واقع یك گستره بیولوژیكی از این مراقبت مادرانه است كه بهطور شگفتانگیزی با نیازهای كودك در حال رشد هماهنگ است.
شیر مادر در طی زمان برحسب نیازهای تغذیهای نوزاد تركیباتش را تغییر میدهد- حتی از ساعتی به ساعت دیگر نیز تغییر میكند.
كلستروم، شیری كه از اولین روزهای پس از تولد ترشح میشود، غنی از پروتئین است از جمله انواع خاصی از پروتئین كه از كودك در مقابل عفونت محافظت میكنند.
همانطور كه نیاز كودك به پروتئین در هفتهها و ماههای بعدی كاهش مییابد میزان پروتئین شیرمادر نیز كاهش مییابد درحالیكه مقدار چربی آن افزایش مییابد.
شیرخشكها طوری طراحی شدهاند كه نوزادان دارای سریعترین میزان رشد را در آن گروه سنی خاص، تغذیه كنند و در اكثر مواقع دریافت نوزاد بیش از نیازش است.
شیردهی در چند هفته اول زندگی نوزاد اهمیت ویژهای دارد چون شیر اولیه غنی از مواد مغذی و اجزائی است كه به سیستم ایمنی كمك میكند، بنابراین مادرانی كه برای مدت طولانی نمیتوانند شیردهی داشته باشند نیز میتوانند به سلامت نوزادشان كمك كنند.
برای آنان كه قادر به ادامه شیردهی هستند، شیر مادر معمولا تمام نیازهای نوزاد به انرژی و مواد مغذی، حداقل در چهار ماه اول زندگی را تامین میكند.
یكی از دلایلی كه مادران به شیرخشك تمایل پیدا میكنند این است كه نگرانند نوزادشان انرژی كافی دریافت نكند.
به هر حال تصور اینكه تمام چیزهایی كه نوزاد در حال رشد سریع به آن نیاز دارد، بتواند از طریق بدن خودشان ساخته شود سخت است.
بازاریابی شیرخشكها نیز این عقیده را ترویج میدهند، بسیاری از آنها موقعیت خودشان را به تغذیه تكمیلی برای نوزادان بزرگتر و نوپاها تغییر دادهاند.
اما دراین مورد بهتراست به طبیعت اعتماد كنیم تا علم، مادران در واقع هركاری كه برای كودكانشان لازم است را انجام میدهند.
آنچه برای نوزاد خوب است برای مادر نیز مفید است
آیا میدانستید شیر مادر سالمترین انتخاب برای مادران و نوزادان میباشد؟
شیردهی یك فرایند طبیعی است كه چرخه بارداری و تولد را كامل میكند.
در اینجا چند اثر مثبت شیردهی برای مادر آورده شده است:
به شما كمك میكند زودتر بهبود پیدا كنید. هنگامی كه یك نوزاد در ساعت اول تولد با شیر مادر تغذیه میشود، مكیدن سبب تحریك ترشح هورمونی در بدن مادر میشود كه رحم را منقبض و خونریزی را كاهش میدهد و به رحم اجازه میدهد سریعتر به اندازه طبیعی خود برگردد.
به شما كمك میكند وزن خود را كاهش دهید. شیر دهی به انرژی نیاز دارد- در حدود 500 كالری اضافه در روز.
هنگامی كه شیر میدهید بدن شما در حال انجام كاراست و سریعتر به وزن خود در قبل از حاملگی بر میگردد، بدون اینكه مقدار غذای خود را كاهش دهید.
به شما كمك میكند احساس بهتری داشته باشید. شیردهی هورمونهایی را آزاد میكند كه احساس سالم را بودن در مادر تحریك میكنند.
هزینه را كاهش میدهد. خرید شیرخشك، شیشه شیر، و سرشیشهها به هزاران دلار در سال میرسد. به عنوان یك والد جدید شما میتوانید راههای بهتری برای خرج كردن این پول پیدا كنید.
خطر ابتلا به سرطان را كاهش میدهد. زنانی كه شیردهی دارند خطر ابتلا به سرطانهای پستان، رحم و تخمدان كمتری دارند.
شیردهی سطح استروژن در بدن را كاهش میدهد و تماس دائم با استروژن یك عامل خطر برای این سرطانها است. مدت شیردهی بیشتر، فایده بیشتر.
خطر پوكی استخوان را كاهش میدهد. شیردهی ضخامت استخوان را افزایش میدهد، خطر ابتلا به پوكی استخوان و شكستگی در زنان سالمندی كه شیردهی داشتهاند را كاهش میدهد.
ب) شیرمادر خطر ابتلا به عفونتهای دوران كودكی را كاهش میدهد
شیرمادر خیلی بیشتر از یك تغذیه كامل برای نوزاد شما است، شیرمادر در واقع میتواند خطر ابتلا به برخی از عفونتهای دوران كودكی را به دلیل دارا بودن اجزاء به خصوصی كه به سیستم ایمنی نوزاد كمك میكند، را كاهش دهد.
اثرات حفاظتی شیر مادر در كشورهای در حال توسعه، جاییكه عفونتهای تهدیدكننده كودكان جدیتر هستند بیشتر مشهود است.
اما حتی در مناطقی نیز كه میزان بیماریهای عفونی پائینتر است، اثرات كلی شیر مادر بر سیستم ایمنی هنوز یك دلیل مهم برای تغذیه با شیر مادر است.
نوزادان با یك سیستم ایمنی كامل به دنیا نمیآیند. آنها فاقد برخی از عوامل كلیدی مورد نیاز برای مبارزه با عفونت هستند.
با انجام مطالعات آزمایشگاهی، ما دریافتهایم كه شیرمادر بسیاری ازعواملی را فراهم میكند كه اساسا مكمل زمینههایی هستند كه نوزاد فاقد آن است.
تركیب شیرمادر در طول زمان در حال تغییر است، شیر اولیه غلضت بالاتری از عوامل حفاظتی را نسبت به شیر رسیده دارا میباشد.
شیر انسان حتی حاوی گلبولهای سفید زنده و فعال است كه میتوانند به مهاجمان خارجی حمله كنند، كه نشاندهنده این موضوع است كه شیر مادر نه یك غذای ساده كه یك ماده زنده است.
اولین تقویت كننده سیستم ایمنی در شیر مادر ملكولی است كه ایمونوگلوبولین A نامیده میشود، یك آنتی بادی كه در ترشحات بدن - بزاق، اشك، مخاط، شیرمادر- و در سطوح بدن مانند دستگاه تنفسی، ادراری، تناسلی و مجاری گوارشی وجود دارد.
این سطوح مانند دروازههایی بین درون ودنیای بیرون از بدن ما عمل میكنند. چون آنها محلهای اصلی ورود باكتریها و ویروسها به بدن هستند.
ملكولهای ایمونوگلوبولین A مانند سربازانی كه از قلعهها محافظت میكنند مقابل این لبهها قرار میگیرند و از سلولها در برابر حمله مهاجمان خارجی و ایجاد عفونت محافظت میكنند.
نوزادان مقدار ایمونوگلوبولین A بسیار كمی دارند، كه آنها را نسبت به عفونت آسیبپذیر میكند. شیر انسان حاوی غلضت بالایی از ایمونوگلوبولین A است كه میتواند سیستم ایمنی نوزاد را در دروازه ورودی دستگاه گوارش تقویت كند.
علاوه بر اثرات حفاظتی عام ایمونوگلوبولین A شیر انسان حاوی انواع خاصی از آنتیبادیها برای مهاجمانی است كه مادر با آنها در تماس بوده است.
ایمنی لزوما محصولی از محیط ما است: برای ادامه حیات ضروری است كه بتوانیم به سلاحهایی مجهز شویم كه مجبوریم با آنها با مهاجمانی كه اطراف ما زندگی میكنند بجنگیم.
از طریق دادن آنتیبادیهای خاص از طرف مادر به نوزاد، شیرمادر به نوزادكمك میكند برای جنگیدن با مهاجمانی كه در محیط اطراف مادر – و بنابراین نوزاد– پنهان شدهاند آماده شود.
این مثل مشق شب البته برای تمام چالشهای ایمنی است كه نوزاد احتمال دارد با آنها روبرو شود.
گرچه حضور آنتیبادیها در شیرمادر بهخوبی شناخته شده است، تعداد قابل توجهی از سایر پروتئینها و مواد شیمیایی تقویتكننده سیستم ایمنی نیز كشف شدهاند، و تنها تعداد كمی از آنها بطور كامل مورد مطالعه قرارگرفتهاند.
بیش از فراهم كردن یك ایمنی غیرفعال از عواملی كه در سیستم ایمنی مادر وجود دارند، شیر مادر حاوی سیگنالهای شیمیایی است كه فعالانه سیستم ایمنی نوزاد را برای توسعه هر چه سریعتر ترغیب میكنند.
ج) تغذیه با شیر مادر به ایجاد سلامتی در دستگاه گوارش كمك میكند
علاوه بر اجزایی از شیرمادر كه به طور مستقیم سیستم ایمنی سالم را تقویت میكنند، پروتئینها و كربوهیدراتهای خاصی در شیر انسان وجود دارند كه سبب ایجاد سلامت در سیستم گوارشی میشوند و آن را از بیماریهای معده رودهای و عفونتها محافظت میكنند.
همانطور كه قبلا اشاره كردم یكی از مزایای اصلی شیرمادر تحریك رشد و نمو باكتریهای مفید در دستگاه گوارش نوزاد است.
هنگامی كه نوزادان متولد میشوند از محیط استریل رحم به دنیایی پر از میكروارگانیسم منتقل میشوند.
د رطی تولد و پس از آن باكتریها به سرعت در این منزل جدید جایگزین میشوند.
این كه كدام نوع از باكتریها دردستگاه گوارش رشد كنند میتواند روی سلامت كلی گوارشی نوزاد موثر باشد.
باكتری های خوب میتوانند به عملكرد مناسب در سیستم گوارشی ما كمك كنند و همچنین با باكتریهای بد رقابت كرده و مانع رشد آنها شده و ما را ازعفونتهای بالقوه در امان نگهدارند..
علاوه بر تشویق رشد باكتریهای خوب، شیر مادر از جایگزینی باكتریهای بد در دستگاه گوارش نوزاد نیز جلوگیری میكند، چون پروتئینهای خاصی در شیرمادر میتوانند غذایی كه این باكتریها از آن تغذیه می كنند را به دام اندازند.
تثبیت یك سیستم گوارشی سالم یكی از مهمترین اثراتی است كه شیرمادر دارا میباشد و این دلیل دیگری است برای اینكه چرا تغذیه در سالهای آغازین زندگی اهمیت ویژهای دارد.
د) تغذیه با شیرمادر خطر برخی از بیماریهای آلرژیك را كاهش میدهد
آلرژی مانند سیستم امنیتی است كه از كنترل خارج شده باشد- به جای دور نگهداشتن غریبههای خطرناك، سیستم ایمنی بدن به ورودیهای بیخطر حمله میكند.
به این دلیل است كه ذرات موجود در محیط روزمره ما، نظیر هاگ گیاهان، برخی از پروتئینهای غذایی، یا كپكها میتوانند سیستم ایمنی برخی افراد را وادار به عكس العملهای تهاجمی و آزاردهنده نظیر التهاب و احتقان یا بدتر ازآن كنند.
تخمین زده میشود حدود یكسوم مردم در ایالات متحده از نوعی آلرژی رنج میبرند.
آسم نوعی حالت آلرژیك است كه درآن راههای هوایی بهطور مزمن دچار التهاب میشوند.
حملات آسمی رایجترین علت مراجعه به بیمارستان در ایالات متحده است، و شیوع آسم در جهان غرب در طی بیست سال گذشته دو برابر شده است.
همراه با تحقیقات انجام شده بر عوامل ضد عفونت در شیر مادر، بسیاری محققان نیز در جستجوی اثرات ضد آلرژیك آن بودهاند.به نظر می رسد پایه ژنتیكی قوی برای آلرژی وجود دارد.
فرزندان والدین آلرژیك احتمال بیشتری برای بروز آلرژی دارند- بنابراین مشكل است كه نقش یك فاكتور محیطی تك، مثل مصرف شیرمادر را تعیین كنیم.
شواهد محكمی مبنی بر اثرات حفاظتی شیر مادر در برابر برخی اختلالات آلرژیكی مثل اگزما، كه درآن، درپوست مستعد برجستگیهای خارشدار و دردناك ایجاد میشود، وجود دارد.
در چندین مطالعه اپیدمیولوژیكی نشان داده شده، تغذیه با شیرمادر به مدت شش تا دوازده ماه اثرات محافظتی در برابر برخی انواع دیگر آلرژی در نوزادانی كه زمینه خانوادگی آلرژی دارند ایجاد كرده است.
شیرمادر همچنین خطر آلرژیهای غذایی، مانند واكنشهای خطرناك نسبت به گلوتن گندم در افرادی كه از بیماری سلیاك رنج میبرند را نیز كاهش میدهد.
شیر انسان نسبت به سایر مواد غذایی، حاوی مقدار كمتری از موادی است كه ممكن است سبب تحریك ایجاد آلرژی شوند، وحتی دارای تركیباتی است كه به كاهش واكنشهای حساسیتی كمك میكند.
از طرف دیگر، شیر گاو، كه پایه اكثر شیر خشكها است یك غذای آلرژیزاست كه بسیاری از نوزادان قادر به تحمل آن نیستند.
جنبه دیگری از قضیه، پروتئینهای غذایی محرك حساسیت هستند، نظیر بادامزمینی كه گاهگاهی امكان دارد وارد شیر مادر شده و سبب ایجاد حساسیتهای غذایی در نوزاد شوند.
تاثیر در مادرانی كه مبتلا به آلرژیهای غذایی شدید هستند شایعتر است.
بنابراین، این مادران باید درباره شیردهی با پزشك خود مشورت كنند و به توصیههای آنان عمل كنند.
زنانی كه از حملات حاد آسمی یا آلرژیك رنج میبرند باید قبل از شیردهی باپزشك خود مشورت كنند، چون مواد شیمیائی التهابی از بدن آنها میتوانند بهطور بالقوه راهشان را به شیر باز كنند.
ه) تغذیه با شیرمادر میتواند خطر ابتلا به چاقی را در دورانهای بعدی زندگی كاهش دهد
كودكان دارای اضافه وزن به یكی از نگرانیهای مهم والدین و پزشكان اطفال تبدیل شدهاند، 15 درصد كودكان در ایالات متحده دارای اضافه وزن هستند و این میزان در حال افزایش است.
بسیاری از این مشكلات از اجتماعی نشات میگیرند كه انسانها را آسانتر چاق میكند تا لاغر: تماشای تلویزیون و بازیهای ویدیوئی جایگزین بازیهای فعال شدهاند، برنامه های آموزشی جسمی در مدارس نادر شدهاند، و كودكان به هر كجا نگاه میكنند غذاهای ارزان و غیر سالم آنان را وسوسه میكنند.
این مشكلی پیچیده با علتهای فراوان است، اما شواهد در چند دهه گذشته پیشنهاد میكنند كه تغذیه با شیر مادر ممكن است نقشی در كاهش خطر ابتلا به چاقی در كودكان داشته باشد.
مطالعات زیادی نشان دادهاند كه كودكانی كه با شیر خشك تغذیه میشوند احتمال بیشتری برای چاق شدن در آینده دارند. مطالعهای بر روی پانزده هزار كودك، شركتكنندگان در مطالعه سلامت پرستاران ΙΙ در هاروارد نشان داد كودكانی كه عمدتا یا بطور انحصاری در شش ماه اول زندگی با شیرمادر تغذیه شده بودند خطر ابتلا به اضافه وزن كمتری نسبت به كودكانی داشتند كه عمدتا یا به طور انحصاری با شیرخشك تغذیه شده بودند.
خطر ابتلا به اضافه وزن در كودكانی كه مدت طولانیتری با شیرمادر تغذیه شده بودند، كمتر بود.
این یافتهها هنوز متقاعد كننده نیستند، مطالعات بیشتری برای تعیین نقش دقیق تغذیه با شیرمادر درمیان عوامل سهیم در چاقی لازم است.
با این حال، تثبیت عادات غذایی خوب ممكن است بخشی از این معادله باشد، چون فرایند تغذیه با شیرمادر به كلی با فرایند تغذیه از شیشه متفاوت است.
نوزادی كه شیرمادر میخورد به اندازه نیازش میگیرد و سپس خوردن را متوقف میكند.
مطالعات نشان میدهند نوزادانی كه با شیشه تغذیه میشوند كالری بیشتری دریافت میكنند، شاید به این علت كه والدین بدون توجه به اینكه نوزادان گرسنه هستند یا نه احساس میكنند آنها باید تمام شیشه را خالی كنند.
همچنین امكان دارد در شیر مادر مادهای وجود داشته باشد كه هورمونها یا علائم شیمیائی را در بدن ایجاد كند كه از افزایش وزن جلوگیری كند.
و) تغذیه با شیرمادر اثرات مثبتی روی مغز دارد
مغز یك كودك در سال اول زندگی از نظر اندازه دو برابر میشود. اما رشد مغز بسیار فراتر از افزایش حجم آن است-سلولهای عصبی مداری را تشكیل میدهند كه از طریق آن نوزاد میتواند تمام اطلاعاتی كه در دنیای اطراف او وجود دارند را بیاموزد و به خاطر بیاورد و مهارتهای حركتی مورد نیازش را توسعه دهد تا توانائی انجام حركات پیچیدهتر و مشكلتر را بدست بیاورد.
اولین مطالعهای (سال 1929) كه بر روی مقایسه پیشرفتهای شناختی كودكان تغذیه شده با شیرمادر در برابر كودكانی كه شیر خشك خورده بودند، نشان داد امتیاز IQ در نوزادان تغذیه شده با شیر مادر اندكی بالاتر بود.
از آن پس چندین مطالعه دیگر نیز تفاوتهایی را در IQنشان دادند. افراد بسیاری از این یافتهها انتقاد كردهاند، چون در مجموع، مادرانی كه نوزادانشان را شیر میدهند رفتارهایی دارند كه با IQ بالاتر در ارتباط است – از قبیل سطح اقتصادی اجتماعی و آموزش بالاتر – و كنار گذاشتن چنین عواملی حتی با استفاده از روشهای آماری كه متغیرهای مختلف را تعدیل میكنند نیز مشكل است.
با اینحال، یك متاآنالیز از بیست مطالعه در سال 1999 افزایش 3/16 امتیاز در IQ را در نوزادان تغذیه شده با شیرمادر در مقابل كودكان تغذیه شده با شیرخشك، پس از تعدیل برای متغیرهای مداخلهگر نشان داد و اختلاف IQ در مورد كودكانی كه مدت بیشتری با شیرمادر تغذیه شده بودند زیادتر بود.
این یافتهها بهترین شاهد برای واقعی بودن مزایای شناختی شیرمادر هستند.
اما، سه امتیاز، اختلاف كمی است، و به هیچوجه نمیتواند بیانگر این باشد كه كودكانی كه شیرخشك خوردهاند از همسالان خود كه با شیرمادر تغذیه شدهاند كم هوشترند و یا از نظر تكاملی عقب ماندهترند.
این یافتهها بیانگر این هستند كه احتمالا یك مكانیسم پنهانی وجود دارد، چیزی كه در شیرمادر وجود دارد و درست مثل عملكرد آن در تقویت سیستم ایمنی، به توسعه سیستم عصبی نوزاد كمك میكند.
مطالعات زیادی در پنج سال گذشته بر روی تركیبات شیرمادر انجام گرفتهاست، نظیر اسیدهای چرب بلندزنجیر خاص، كه باعث تكامل بهتر مغز میشوند.
با این حال ممكن است دلایل سادهتری برای مفید بودن شیرمادر برای مغز وجود داشته باشد.
یكی از مزایای مهم شیردهی ارتباط نزدیكی است كه كودك در حین شیر خوردن با مادر دارد، كه میتواند عامل مهمی در تكامل رفتاری او باشد.
گرما و راحتی كه تغذیه با شیر مادر دارد رشد عاطفی را فراهم میكند كه شیرخشك قادر به انجام آن نیست.
شیرمادر بیمه سلامت نوزاد شما است
شیر انسان مانند یك دست كمكی از طرف مادر است. برخی از اجزاء مفید آن میتوانند كمبودهایی را درسلامت نوزاد جبران كنند كه ممكن است فورا دیده نشوند.
یك مثال برای این اثر كمبود هورمون تیروئید است. نوزادانی كه قادر به تولید هورمون تیروئید نیستند به نوعی از عقبماندگی ذهنی دچار میشوند كه به آن كرتینیسم گفته میشود.
چون این هورمون در تكامل مغز در طی این دوره رشد سریع آغازین حیاتی است.
مشكل در نوزادانی كه با شیرمادر تغذیه میشوند به حداقل میرسد چون هورمون در گردش حاصل از شیرمادر میتواند عدم تعادل بوجود آمده در این دوره زمانی مهم را تصحیح كند.
این یك مورد نادر است، اما میتواند نشان دهد چگونه شیرمادر سلامتی نوزاد شما را بیمه میكند.
در بسیاری از موارد، شیرمادر مانند یك بندناف گسترده عمل میكند– سطحی از محافظت مادرانه را برای انتقال آسانتر نوزاد به دنیای بیرون فراهم میكند.
آیا چربیهای بهتر مغز بهتری میسازند؟
شیرخشكها دائما درحال افزودن موادی به تركیبات خود هستند كه در تحقیقات به عنوان اجزاء مهم شیرمادر شناسائی شدهاند-كه برای والدینی كه از شیرخشك استفاده میكنند خبر خوبی است.
مشكل اینجا است كه تبلیغات و اخبار منتشر شده در رسانهها ممكن است به والدین این نگرش را بدهد كه سرانجام علم جایگزین كاملی برای شیرمادر پیدا كرده است.
آخرین موادی كه مورد توجه قرار گرفتهاند اسیدهای چرب غیراشباع بلندزنجیر (LCPUFAs) مخصوصا DHA و AA هستند.
DHA منبع اسیدهای چرب امگا-3 و AA منبع اسیدهای چرب امگا-6 هستند، هر دوی این مواد به خاطر نقشی كه در عملكرد شناختی و سیستم ایمنی دارند در چند سال اخیر مورد توجه زیادی قرار گرفتهاند.
شیرخشك ها اخیرا با تائید FDA اسید های چرب بلند زنجیر غیر اشباع را به تركیباتشان اضافه كردهاند و گزارشاتی مبنی بر اینكه كودكان تغذیه شده با شیر خشكهای غنی شده با DHA در آزمونهای شناختی بهتر از كودكانی كه با شیرخشك فاقد این چربیها تغذیه شده بودند، عمل كردهاند وجود دارد.
مطمئنا اضافه كردن این نوع چربیها به شیرخشك برای رساندن سطح آن به شیرمادر عقیده خوبی است.
اما ما هنوز تعیین نكردهایم كه كدام عامل موجود در شیرمادر مسئول اثرات مفید آن بر تكامل مغز است.
LCPUFAs ممكن است نقش داشته باشد، اما عوامل دیگری هم ممكن است وجود داشته باشند.
هنوز خیلی زود است كه بگوییم شیرخشكهای حاوی LCPUFAs همانكاری را میكنند كه شیرمادر برای تكامل نوزاد انجام میدهد.