دکتر عبدالجلیل کلانتر هرمزی؛ فوق تخصص جراحی پلاستیک جمجمه و فک
لب شکری و شکاف کام اشاره به باز بودن غیرطبیعی لب بالا و یا سقف دهان دارد.
بخش‌های مختلف لب فوقانی در طی هفته ششم حاملگی در کنار هم قرار گرفته تا لب فوقانی را تشکیل دهند. تکامل کام بعداز تشکیل لب در اواخر سه ماهه اول حاملگی اتفاق می‌افتد.
به دلیل تکامل جدا از هم لب و کام، امکان دارد نوزادي با لب شکری تنها، فقط با شکاف کام و یا هردو به دنیا بیاید.
کودک با شکاف لب یا کام ممکن است تحت 4-5 عمل جراحی در طی دوره شیرخوارگی تا بلوغ قرار گیرد.
این جراحی‌ها شامل ترمیم اولیه لب، ترمیم اولیه کام، بازسازی حلق (فارنگوپلاستی)، پیوند استخوانی فک، جراحی‌های ارتوگناتیک فک بالا یا پائین و زیبائی بيني مي‌باشند.
مصطلح این ناهنجاری در جامعه، لب شکری است. اسم علمی‌آن شکاف کام است.. این یک ناهنجاری مادرزادی است و شایع‌ترین بیماری مادرزادی در صورت است.
با توجه به‌اینکه سر و صورت هر فرد مثل ویترین است و نقش مهمی‌در زندگی دارد. شیوع آن از هر 700 یا 1000تولد زنده يكی مبتلا به‌این ناهنجاری می‌شود.
در کشورهای خیلی ثروتمند شیوع آن یک در هزار است. در کشور ما شیوع این ناهنجاری بینابین کشورهای پیشرفته و کشورهای جهان سوم است.
بنظر می‌رسد در کشور ما هر 800 تولد یکی مبتلا به‌این ناهنجاری می‌باشد. بین دخترها و پسرها یکسان است البته در پسرها شیوع بیشتری دارد و گرایش آن در پسرهاست.
شايع‌ترين ناهنجاري مادرزادی
معمولا شکاف کام و لب 50 درصد با هم توام هستند. بحث‌هایی که ما می‌کنیم برای هر دوی اینها است ولی در درمان بحث آنها کمی‌با هم فرق دارد.
شکاف لب و کام شایع‌ترین ناهنجاری مادرزادی است. شکاف زبان کوچک هم هست که زبان کوچک دو شاخه است که شیوع آن بیشتر است و از هر دویست تولد زنده يکی مبتلا به آن است.
این مشکلی نیست و خیلی‌ها متوجه آن نمی‌شوند. ما هم به آن کاری نخواهیم داشت مگر اینکه اختلال تکلمی‌و گفتاری باشد که آنرا جدا بررسی می‌کنیم.
شکاف لب و کام تحت عنوان شکاف لب مورد استفاده قرار می‌گیرد. این اختلال در تمام دنیا هست و عوامل متعددی می‌تواند داشته باشد.
از صد عاملی که برای آن در نظر می‌گیریم 90 مورد آن ناشناخته است. وتحت عوامل پیشگیرانه نیست یعنی نه پزشک، نه پدر و مادر نمی‌توانند از آن جلوگیری کنند.
یک قسمت آن توارث است یعنی از پدر و مادر و نیاکان به ارث برده می‌شود. ممکن است که کسی از هشت نسل قبل این ناهنجاری را داشته باشد ولی کسی از آن خاطره‌ای ندارد و ممکن است که در پنج نسل بعد بوجود بیاید و بعد می‌گویند که پدر پدر بزرگش لبش چاک داشته است.
عامل دیگر آن جهش‌هاست. همانطور که در همه زمانها و مکان‌ها جهش وجود دارد ممکن است که در ژن‌ها این اتفاق بیفتد.
ژنی که عامل سالم سازی لب است دچار اختلال و جهش می‌شود و این اتفاق می‌افتد. این دو عامل در دسترس پزشک و مردم نیست ولی عواملی که با علم نامحدود ما قابل دسترس است یکی داروها هستند.
مصرف داروهای خواب آور و ضدتشنج، داروهای آرام بخش و مصرف بیش از حد بعضی از ویتامین‌ها مثل ویتامین A در دوران بارداری مخصوصا در سه ماه اول بارداری باعث این ناهنجاری می‌شود.
مواردی که مادر به هر دلیل فشار خونش پایین بیفتد و منجر به غش و ضعف او بشود، اکسیژن به هر دلیلی به مادر کم برسد، اینها از عوامل مستعد ولی کم است.
ما باید روی همین عوامل کم هم مانور بدهیم.پس از تشکیل جنین در رحم مادر، بین هفته چهارم تا هفته دوازدهم که مهمترین ساعات تشکیل جمجمه و سر و صورت هست، در جنین چهار هفته گوش‌ها خیلی بالا و در ناحیه سر هستند، پره‌های بینی در نزدیک گوش قرار دارد و لب چهار قسمت است که با فاصله از یکدیگر قرار مي‌گيرند.
از هفته چهارم بارداری بر اساس خصلت ژنی، گوش‌ها از بالا به پایین حركت مي‌كنند و پره‌های بینی به وسط می‌آیند و قسمت‌های لب که دو قسمت وسطی وکناری است این چهار قسمت به طرف همدیگر می‌آیند و در هفته دهم تا یازدهم به هم می‌رسد و لب را تشکیل می‌دهد.
هر عاملی بین هفته چهارم تا هفته دوازده مشکلی ایجاد کند و جلوی این کار را بگیرد می‌تواند ایجاد شکاف کام و لب بکند حتی می‌تواند ایجاد ناهنجاریهای بیشتر سر و صورت شود که اینها از موارد نادر هستند.
از هفته چهارم که حرکات قطعات لب و بینی به طرف همدیگر شروع می‌شود هر جا این ضایعه‌ایجاد بشود این حرکت را توقف می‌کند. اگر این ضایعه بسیار شدید باشد و هفته چهارم شروع بشود لب‌ها و قطعات در همانجاست.
بنابراین ما یک شکاف کام بسیار وسیع داريم و پره‌های بینی بسیار از هم دور هستند و ممکن است کهک بسیار وحشتناکی دیده شود.
اگر در هفته دهم این عامل ایجاد شود لب و بینی بهم رسیده‌اند و یک بریدگی در لب یا کام ایجاد می‌شود. پس بسته به عامل شدت ایجاد اثر و بسته به زمان ممکن است که برای ما حتی انواع شکاف کام ایجاد کند.
چون ما چهار قطعه شکاف لب و کام داریم بعضی مواقع این مشکل به حدی شدید است که‌این شکاف لب و کام را دوطرفه می‌کند.
یعنی ما یک قطعه لب کنار داریم و یک قطعه کوچک هم وسط داریم که به آن شکاف لب دوطرفه می‌گویند. پس شکاف لب از یک خط کوچک روی لب است تا شکاف دو طرفه بسیار وسیع که تمام قطعاتش از هم دور است.
هرچه شکاف لب وسیع تر باشد احتمال گرفتاری شکاف کام هم وجود دارد. چون کام هم در همین هفته‌ها تکمیل می‌شود.
قسمت کام هم با دو تا قسمت تیغه کناری است که اینها از هفته دهم حرکت می‌کنند و به طرف همدیگر می‌آیند. بخاطر همین کام کمی‌بیشتر در خطر است.
درمان ناهنجاری کام و لب
در طی چند سال گذشته ما پیشرفت‌های چشمگیری در درمان و پیشگیری از شکاف لب داشته‌ایم.
درمان شکاف لب و کام یک درمان ترکیبی است و این درمان فقط شامل نوزاد نمی‌شود. جراحان پلاستیک و تیم‌هایی که روی شکاف لب و کام کار می‌کنند، کارشان را خیلی زودتر شروع می‌کنند.
قدیم بچه‌ای که شکاف لب داشت تا بیست سالگی هم او را به دکتر نمی‌آوردند ولی الان خانمی‌که شش ماهه باردار است می‌آید ومی‌گوید که دکتر زنان گفته که فرزند من شکاف لب دارد، من باید چکار کنم.
فرض می‌کنیم که ما صاحب نوزادی شده‌ایم که دچار یکی از ناهنجاریهای لب و کام است. اولین درمان آنها درمان پدر و مادر است.
ممکن است که این نوزاد تنها فرزند خانواده باشد و حالا با بچه‌ای مواجه شده‌اند که شکاف کام دارد و بینی اش کج است ما باید به پدر و مادر بگوییم که خداوند هر بیماری که داده، درمانش را هم داده است.
پس از آرام کردن خانواده و گفتن اینکه‌این یک درمان طبیعی دارد و صبر و حوصله می‌خواهد، بعد که آرامش را برقرار کردیم درمان را شروع می‌کنیم.
مهمترین مسئله در شیرخوار تغذیه شیرخوار است. این بچه‌ها به راحتی می‌توانند شیر مادر را بخورند و سینه مادر برای انواع ناهنجاری مناسب است و بعضی‌ها دنبال سر پستانک برای این بچه می‌گردند.
مادر با کمی‌همکاری با پزشک براحتی می‌تواند به بچه‌اش شیر بدهد و نباید شیر را قطع کند. باید بررسی بشود که بچه ناهنجاری دیگری نداشته باشد و بعد باید درمان جراحی اتفاق بیفتد.
درمان جراحی بسته به شدت ضایعه متفاوت است. اگر یک شکاف کوچک ساده باشد، معمولا ما او را در سه ماهگی آماده عمل می‌کنیم.
در سه ماهگی خون مادراز بدن بچه می‌رود و خون خودش در بدنش جاری است و همه جای دنیا در روی سه ماهگی توافق دارند. بعضی‌ها بچه را در هفته اول عمل می‌کنند، این کار استاندارد نیست.
اغلب جراحان پلاستیک ترجیح می‌دهندکه در سه ماهگی عمل شکاف لب را انجام بدهند. پس یک شکاف ساده در سه ماهگی عمل می‌شود و یک روتوش قبل از رفتن به مدرسه انجام می‌گیرد.
اگر شکاف لب وسیع‌تر و همراه با شکاف کام باشد، خود شکاف لب ممکن است به چهارعمل تقسیم شود و شکاف کام هم به دو یا سه عمل تقسیم شود.
در سه ماهگی ما شکاف را از نوع وسیع به کوچک تبدیل می‌کنیم، سه ماه بعد کام را کوچکتر می‌کنیم، چند ماه بعد لب را بهتر می‌کنیم، چند ماه بعد جلوی کام را می‌بندیم و... یک بچه‌ای که شکاف لب و کام دارد باید تا هجده سالگی با جراح خودش باشد.
یک متخصص گوش و حلق و بینی با تیم است و یک متخصص تغذیه باید در چند ماه اول با تیم باشد، متخصص گفتار درمانی همراه تیم است.
ممکن است که شکاف لب احتیاج به گفتاردرمانی نداشته باشد ولی در شکاف کام حتما به متخصص گفتار درمانی نیاز است.
گاهی شکاف کام نصف فک را هم پاره می‌کندوچاک می‌دهد.ممکن است که اول این به چشم نیاید ولی وقتی دندان‌ها در می‌آید نامرتب است.
پس ما يک مشاوره با متخصص ارتودنتیست که کارش ردیف کردن دندانهاست لازم داریم علیرغم اینکه بچه در آن سن دندان ندارد.
جراحی لب شکری یا شکاف لب
لب شکری می‌تواند یک طرفه يا دوطرفه باشد. در جراحی لب شکری، با برش‌های خاص، قسمت‌های جدا به هم نزدیک تا یک لب واحد درست شود.
ترمیم لب شکری عموماً در سه ماهگی صورت می‌گیرد، اگر چه زمان ایده‌آل از کودکی به کودک دیگر فرق می‌کند.
چندین روش ترمیم لب شکری وجود داشته که جراح براساس وضعیت لب شکری کودک شما، مناسب‌ترین را انتخاب می‌نماید.
در طی رشد کودک، اغلب نیاز به جراحی‌های تکمیلی موسوم به روتوش درجهت اصلاح هرگونه آشفتگی و یا بدشکلی که اغلب در طی زمان رخ می‌دهد را دارد.
آموزش‌های بعد از عمل
عمومی
1- برای سه هفته از پستانک استفاده نگردد.
2- محدودیت بازوها برای سه هفته و بسیار مهم است که بچه از قرار دادن انگشتان یا اسباب بازی در دهان منع گردد.
تغذیه
روش تغذیه کودک شما بعد از جراحی تغییر خواهد نمود و عموماً تغذیه با کمک سرنگ یا لبه کناری قاشق صورت می‌گیرد. ولی نوع غذا، مثل قبل از جراحی خواهد بود.
ظاهر
بعد از جراحی، لب کودک قرمز و مقداری متورم می‌باشد. نوارهای باریک چسب برای تقویت محل جراحی و کاهش فشار به زخم و محل بخیه‌ها و محافظت از دستکاری محل زخم استفاده می‌شود.
درد
کودکی که بعد از عمل بی قرار بوده و از خوردن امتناع می‌کند، ممکن است درد داشته باشد و نیاز به مسکن دارد.
مراقبت از زخم
هیچ پانسمانی روی لب نیاز نيست، ولی یک پماد آنتی‌بیوتیکی مثل جنتامایسین چشمی‌ممکن است پس از برداشتن چسب‌های نازک نواری مورد استفاده قرار گیرد.
نکته
از مواجهه با نور آفتاب برای حداقل 6 ماه برای کاهش تیرگی محل زخم بایستی اجتناب گردد. جای زخم با گذشت زمان بهتر شده ولی هرگز به طور کامل ناپدید نمی‌گردد.
