به قلم :د‌كتر پروانه صفایی مقدم ؛ متخصص رو انشناسی بالینی
dr.s.moqadam@gmail.com
تحریریه زندگی آنلاین : تکنولوژی در دهه‌های اخیر به سرعت در حال گسترش بوده و تأثیرات عمیقی بر تمامی ابعاد زندگی انسان‌ها، به ویژه کودکان، گذاشته است. از آنجایی که در دنیای امروز کودکان بیشتر از همیشه با تکنولوژی ارتباط برقرار می‌کنند، بررسی اثرات آن بر رشد فیزیکی، اجتماعی، عاطفی و شناختی کودکان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این مقاله، به بررسی تأثیرات مثبت و منفی استفاده از تکنولوژی در دوران کودکی خواهیم پرداخت و توصیه‌هایی برای مدیریت بهینه استفاده از تکنولوژی در این دوران ارائه خواهیم کرد.
تأثیر تکنولوژی بر رشد شناختی کودکان
الف) مزایا
* دسترسی به منابع آموزشی متنوع: استفاده از دستگاه‌های هوشمند و اینترنت، دسترسی به منابع آموزشی گسترده‌ای را فراهم کرده است. بسیاری از اپلیکیشن‌ها و بازی‌های آموزشی می‌توانند به کودکان در یادگیری مفاهیم مختلف، از جمله ریاضیات، زبان و علوم، کمک کنند. به عنوان مثال، اپلیکیشن‌هایی مانند "Duolingo" برای یادگیری زبان‌های خارجی و "Khan Academy" برای آموزش مفاهیم ریاضی و علمی به کودکان بسیار مفید هستند.
* تقویت مهارت‌های حل مسئله: بسیاری از بازی‌های ویدیویی و اپلیکیشن‌ها، با طراحی چالش‌هایی برای حل مشکلات، می‌توانند مهارت‌های حل مسئله، تفکر انتقادی و خلاقیت را در کودکان تقویت کنند.
مثال: بازی‌های ویدیویی مثل Portal و The Legend of Zelda که نیازمند تفکر استراتژیک و حل مسائل پیچیده هستند، به کودکان کمک می‌کنند تا مهارت‌های حل مسئله را در دنیای مجازی تقویت کنند. در این بازی‌ها، کودک باید به طور مداوم تصمیمات منطقی و استراتژیک بگیرد تا مراحل مختلف بازی را طی کند.
بیشتربخوانید:
تبعات استفاده زود هنگام کودکان از تکنولوژی
ب) معایب
* کاهش تمرکز و توجه: تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده مفرط از تکنولوژی می‌تواند به کاهش توانایی کودکان در تمرکز بر یک کار خاص منجر شود. تکنولوژی، به خصوص شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین، معمولا به سرعت جذابیت خود را از دست می‌دهند و باعث حواس‌پرتی می‌شوند. این امر می‌تواند در طولانی‌مدت بر توانایی‌های شناختی کودکان تأثیر منفی بگذارد.
مثال: پژوهشی که در دانشگاه فلوریدا انجام شد، نشان داد کودکانی که زمان زیادی را صرف بازی‌های ویدیویی می‌کنند، تمرکز کمتری در کلاس‌های مدرسه دارند و نمی‌توانند مدت زمان طولانی بر روی یک فعالیت آموزشی مانند مطالعه کتاب یا حل مسائل تمرکز کنند.
* تأخیر در رشد زبانی: مطالعات نشان می‌دهند کودکان پیش‌دبستانی که زمان زیادی را صرف تماشای تلویزیون یا استفاده از دستگاه‌های دیجیتال می‌کنند، ممکن است در مقایسه با کودکان هم‌سن خود که بیشتر در تعاملات اجتماعی و بازی‌های فیزیکی شرکت دارند، تأخیر در رشد زبانی را تجربه کنند.
مثال: در یک مطالعه که در مجله Pediatrics منتشر شد، مشخص گردید کودکانی که بیشتر از دو ساعت در روز تلویزیون تماشا می‌کنند، تا سن ۵ سالگی مهارت‌های گفتاری کمتری نسبت به کودکان دیگر دارند. این کودکان در مقایسه با هم‌سن و سالان خود، در کلمات جدید و جملات پیچیده‌تر دچار مشکل هستند.
بیشتربخوانید:
تاثیر قصه گویی در تربیت کودک
تأثیر تکنولوژی بر رشد اجتماعی و عاطفی کودکان
الف) مزایا
* ارتباط با هم‌سن و سال‌ها: بسیاری از کودکان از طریق بازی‌های آنلاین و پلتفرم‌های اجتماعی مانند «Minecraft» یا «Roblox» می‌توانند با دوستان خود در سراسر دنیا ارتباط برقرار کنند و مهارت‌های اجتماعی خود را توسعه دهند. این تعاملات به ویژه در دوران پاندمی COVID-19 برای بسیاری از کودکان که به دلیل محدودیت‌های اجتماعی و قرنطینه قادر به دیدار حضوری با دوستان خود نبودند، مفید بوده است.
* ارتقای همدلی و درک دیگران: برخی از بازی‌های ویدیویی و اپلیکیشن‌ها به کودکان این امکان را می‌دهند که از طریق شخصیت‌های داستانی یا گروه‌های اجتماعی آنلاین با احساسات و تجارب دیگران آشنا شوند. این می‌تواند به ارتقای همدلی و درک عاطفی آن‌ها کمک کند.
مثال: بازی‌هایی مثل The Sims یا بازی‌های نقش‌آفرینی (RPG) مانند Final Fantasy به کودکان این فرصت را می‌دهند که در موقعیت‌های مختلف قرار گیرند و تصمیمات اخلاقی بگیرند. در این بازی‌ها، کودک باید به احساسات شخصیت‌های دیگر توجه کند و تصمیمات خود را بر اساس آن‌ها بگیرد.
* آگاهی از فرهنگ‌های مختلف: تکنولوژی به کودکان این امکان را می‌دهد که با فرهنگ‌ها و جوامع مختلف آشنا شوند. این آشنایی می‌تواند به تقویت توانایی‌های فرهنگی و اجتماعی کودکان کمک کند و آن‌ها را برای تعامل با افراد از پیشینه‌های مختلف آماده کند.
ب) معایب
* کاهش تعاملات رو در رو: استفاده بیش از حد از تکنولوژی ممکن است منجر به کاهش تعاملات رو در رو و مهارت‌های اجتماعی کودکان شود. کودکان ممکن است در برقراری ارتباط در دنیای واقعی دچار مشکل شوند، به ویژه در مهارت‌هایی مانند حل اختلافات، زبان بدن، و مدیریت احساسات.
مثال: اگر کودک زمان زیادی را صرف بازی‌های ویدیویی آنلاین یا تماشای تلویزیون کند، ممکن است فرصت‌های زیادی برای بازی با همسالان خود و یادگیری مهارت‌های اجتماعی از طریق تعاملات واقعی از دست بدهد. این امر می‌تواند به مشکلاتی مانند عدم توانایی در حل اختلافات یا ناتوانی در برقراری ارتباط موثر در دنیای واقعی منجر شود.
* تأثیرات منفی بر سلامت روان: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که استفاده طولانی‌مدت از تکنولوژی، به ویژه شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند باعث اضطراب، افسردگی و تنهایی در کودکان شود. مقایسه‌های اجتماعی و فشارهای گروهی در پلتفرم‌های آنلاین ممکن است به پایین آمدن عزت نفس کودکان منجر شود.
مثال: مطالعات نشان داده‌اند کودکان و نوجوانانی که زمان زیادی را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند، ممکن است به دلیل مقایسه تصاویر و وضعیت زندگی خود با دیگران دچار اضطراب و افسردگی شوند. این امر به‌ویژه در دوران نوجوانی که حساسیت به نظرات دیگران بیشتر است، می‌تواند تأثیرات منفی زیادی داشته باشد.
بیشتربخوانید:
15 بیماری که گوشی و لپ‌تاپ مسبب آن هستند
تأثیر تکنولوژی بر سلامت فیزیکی کودکان
الف) مزایا
* تمرینات بدنی مجازی: برخی اپلیکیشن‌ها و دستگاه‌های دیجیتال مانند «Nintendo Switch» یا «Ring Fit Adventure» به کودکان این امکان را می‌دهند که از طریق بازی‌های فیزیکی به ورزش و تمرینات بدنی بپردازند. این نوع فعالیت‌ها می‌تواند به کودکان کمک کند تا به طور سرگرم‌کننده و جذاب، فعالیت بدنی انجام دهند.
* تقویت مهارت‌های حرکتی: برخی از بازی‌های ویدیویی به ویژه بازی‌های ورزشی و شبیه‌سازهای حرکت، می‌توانند به کودکان در تقویت هماهنگی دست و چشم و مهارت‌های حرکتی کمک کنند. این نوع بازی‌ها به کودکان فرصتی می‌دهند تا مهارت‌های فیزیکی خود را در محیط‌های غیررقابتی و سرگرم‌کننده تقویت کنند.
ب) معایب
* افزایش مدت زمان نشستن و کم‌تحرکی: یکی از بزرگ‌ترین معایب استفاده از تکنولوژی برای کودکان، افزایش مدت زمان نشستن است. تحقیقات نشان می‌دهند که استفاده مفرط از دستگاه‌های دیجیتال ممکن است منجر به مشکلاتی مانند چاقی، مشکلات بینایی، و دردهای عضلانی در کودکان شود. نشستن طولانی‌مدت و کم‌تحرکی همچنین می‌تواند بر کیفیت خواب تأثیر منفی بگذارد.
مثال: طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، کودکانی که روزانه بیش از ۲ ساعت زمان خود را صرف تماشای تلویزیون یا بازی‌های ویدیویی می‌کنند، در معرض خطر چاقی و مشکلات قلبی قرار دارند. این مشکل به‌ویژه در دوران کودکی که رشد فیزیکی بدن در حال انجام است، می‌تواند تأثیرات منفی زیادی داشته باشد.
* اختلالات خواب: استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی قبل از خواب می‌تواند باعث اختلال در الگوهای خواب کودکان شود. نور آبی ساطع‌شده از صفحه‌نمایش‌ها باعث مختل شدن تولید ملاتونین، هورمونی که به تنظیم خواب کمک می‌کند، می‌شود و این می‌تواند منجر به خواب نامنظم و بی‌کیفیت در کودکان شود.
مثال: مطالعات نشان داده‌اند کودکانی که قبل از خواب از دستگاه‌های دیجیتال استفاده می‌کنند، خواب کم‌کیفیت و بی‌نظمی خواهند داشت. به عنوان مثال، کودکان مبتلا به مشکلات خواب به‌دلیل استفاده از گوشی‌های هوشمند یا تبلت‌ها در شب، ممکن است با مشکلاتی مانند بی‌خوابی یا اختلالات خواب روبه‌رو شوند.
راهکارهای مدیریت استفاده از تکنولوژی برای رشد سالم کودک
* محدود کردن زمان استفاده: توصیه شده است که کودکان زیر ۲ سال از هیچ‌گونه رسانه دیجیتالی استفاده نکنند و کودکان بالای ۲ سال نیز نباید بیشتر از یک ساعت در روز وقت خود را صرف تماشای تلویزیون یا استفاده از دستگاه‌های دیجیتال کنند.
* تعیین زمان‌های خاص برای استفاده: والدین باید زمان‌هایی را برای استفاده از تکنولوژی تعیین کنند تا از ایجاد وابستگی به آن جلوگیری شود. به عنوان مثال، بعد از انجام تکالیف مدرسه یا انجام فعالیت‌های بدنی، می‌توان زمانی برای استفاده از تکنولوژی اختصاص داد.
* استفاده از تکنولوژی به‌عنوان ابزار آموزشی: والدین می‌توانند از اپلیکیشن‌ها و برنامه‌های آموزشی برای تقویت مهارت‌های کودک در زمینه‌های مختلف استفاده کنند و در عین حال از بازی‌ها و برنامه‌های آموزشی به‌عنوان فرصتی برای رشد خلاقیت و تفکر انتقادی استفاده کنند.
* ایجاد تعادل در زندگی کودک: ترکیب فعالیت‌های فیزیکی، اجتماعی و ذهنی در کنار استفاده از تکنولوژی، می‌تواند به رشد سالم و متعادل کودک کمک کند. والدین باید به کودک خود فرصت‌های متنوعی برای یادگیری و بازی در دنیای واقعی نیز فراهم کنند.
نتیجه‌گیری
تکنولوژی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر رشد کودک داشته باشد، به شرطی که به‌طور مسئولانه و متعادل از آن استفاده شود. از طریق مدیریت زمان استفاده و انتخاب محتوای مناسب، والدین می‌توانند از مزایای تکنولوژی بهره‌مند شوند و از معایب آن جلوگیری کنند. ایجاد تعادل میان دنیای دیجیتال و دنیای واقعی برای رشد سالم کودکان ضروری است.
دکتر پروانه صفایی مقدم، روانشناس بالینی، معتقد است که استفاده از تکنولوژی در زندگی کودکان باید با در نظر گرفتن جنبه‌های مختلف رشد آنان باشد. او تأکید دارد که اگر تکنولوژی به‌طور صحیح و متعادل مورد استفاده قرار گیرد، می‌تواند ابزاری مؤثر در فرآیند آموزش، رشد شناختی و اجتماعی کودکان باشد. با این حال، دکتر صفایی مقدم به والدین و مربیان توصیه می‌کند که باید بر تعاملات انسانی و تجربیات دنیای واقعی کودک تأکید داشته باشند و نباید تکنولوژی را جایگزین این روابط یا فرصت‌های فیزیکی و اجتماعی کنند. در نظر او، رشد متوازن کودک تنها از طریق فراهم کردن محیطی که ترکیبی از تکنولوژی و تجربیات طبیعی زندگی باشد، امکان‌پذیر است، بنابراین استفاده از تکنولوژی باید با نظارت و در چارچوب اصول روان‌شناختی صورت گیرد تا به رشد سالم کودک کمک کند و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود.
