به قلم : محمود سعید
تحریریه زندگی آنلاین : خانواده کانون اصلی فرزندآوری است، اما طی سال‌های اخیر، علی‌رغم تبلیغات گسترده سیاست‌گذاران جمعیتی در ایران جهت فرزندآوری، تمایل چندانی در خانواده‌ها برای این امر مشاهده نمی‌شود. طی این گزارش تلاش می‌شود که دلایل این مسئله واکاوی شود، اما پیش از ورود به بحث، لازم است به‌دلایل این موضوع بپردازیم که دلیل سیاست‌گذاران برای ترغیب جامعه به فرزندآوری بیشتر، چیست و چرا مسئولان ذی‌ربط تلاش دارند که مداخلاتی در خصوص فرم جمعیت ایران داشته باشند. از سوی دیگر، در این گزارش بر آن هستیم که سیاست‌های جمعیتی ایران را طی دهه‌های اخیر و خصوصاً بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بررسی کنیم. هم‌چنین درجه موفقیت هر کدام از سیاست‌های جمعیتی نیز، یکی دیگر از مسائل مورد بحث در این گزارش خواهد بود.
ذکر این نکته نیز ضروری است که طی سال‌های اخیر، در دنیا مباحثی پیرامون انفجار جمعیت پدید آمده است و برخی اعتقاد دارند که کره زمین توان افزایش جمعیت بیش از این را ندارد و منابع این کره خاکی، به‌شدت محدود هستند و این منابع باید به‌نحو مقتضی بین تک‌تک انسان‌های زنده تقسیم شوند و اگر جمعیت بیش از اندازه افزایش یابد، امکان دارد زندگی سایر گونه‌های جانوری و به‌تبع آن زیست همه گونه‌ها، در کره زمین به‌مخاطره بیافتد.
بیشتربخوانید:
زنان باردار زیر فشار اجتماعی!
تعریف جمعیت
به‌مجموعه افرادی از یک گونه که در یک مکان و زمان زندگی می‌کنند جمعیت گفته می‌شود به تعداد این افراد هم، اندازه جمعیت می‌گویند جمعیت‌های مختلف می‌توانند با یکدیگر روابط زیستی برقرار کنند این روبط می‌تواند به‌طور مستقیم دو جمعیت را درگیر کند مثلاً شکار و شکارچی و یا به‌طور غیر مستقیم؛ مثلاً رقابت بر سر منابع غذایی باشد.
علاوه‌بر این، جمعیت و محیط نیز با یکدیگر ارتباط دارند به‌طوری که قدرت محیط در تأمین منابع غذایی بر اندازه جمعیت‌ها مؤثر است معمولاً در یک جمعیت، خزانه ژنی، یکسان است. اندازه جمعیت تحت تأثیر عوامل مختلفی می‌تواند تغییر کند اگر تعداد افرادی که متولد میشوند بیشتر از افرادی که می‌میرند باشد جمعیت افزایش و اگر تعداد افرادی که می‌میرند بیشتر باشد جمعیت کاهش می‌یابد.
جمعیت یک کشور می‌تواند در حوزه‌های مختلفی مانند اقتصاد، سیاست، مسائل فرهنگی و سایر مولفه‌ها اثرگذار باشد؛ هم‌چنین ترکیب جنسیتی جمعیت نیز یکی از مسائل بسیار مهم در جامعه است و معمولاً در جوامع، ترکیب جنسیتی باید متوازن و متعادل باشد.
علاوه‌بر این، هرم سِنّی جمعیت، از مسائل بسیار بحث‌برانگیز محسوب می‌شود. غالباً حکومت‌ها، همواره تمایل دارند که هرم سنی جمعیت، بیشتر جوان باشد؛ چراکه این بخش از جمعیت می‌تواند در جامعه پویایی مناسبی داشته باشد.
آثار نوسان جمعیت
به‌طور عمومی می‌توان گفت که جمعیت یکی از مولفه‌های اصلی قدرت و اقتدار برای هر کشوری محسوب می‌شود و پیامدهای مثبت اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، امنیتی و ... برای آن کشور به‌همراه دارد. چندی است موضوع کاهش جمعیت و نرخ باروری به‌عنوان یکی از مسائل اصلی کشور در مجامع علمی و فرهنگی و سیاست‌گذاری مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در راستای افزایش نرخ باروری سیاست‌های اصلاحی و هم‌چنین اقداماتی نیز صورت گرفته است. به باور سیاست‌گذاران مسائل جمعیتی، هرم سنی ایرانیان رو به پیری نهاده است و برخی استدلال می‌کنند که طی چند دهه آینده، جمعیت ایران، پیرتر خواهد شد. از این‌رو طی چند سال اخیر، سیاست‌های پیشین در خصوص تنظیم خانواده و کنترل جمعیت، از بین رفته و اینک مسیری که در پیش گرفته شده، مبتنی‌بر این است که اندازه جمعیت کشور افزایش یابد.
در واقع استدلال چنین رویکردی، گریز از جامعه پیر طی دهه‌های آتی است که هم‌اینک برخی از کشورها، خصوصاً در برخی از کشورهای اروپایی، چنین چالشی به‌صورت قوی گریبان‌گیر حکومت‌ها شده و مشکلاتی را در حوزه سلامت، اقتصاد و حتی سیاست نیز به‌وجود آورده است. طبیعی به‌نظر می‌رسد که سیاست‌گذاران کلان کشور، برای آینده کشور نیز، برنامه‌ریزی‌های مناسب، آینده‌نگرانه و بهتر داشته باشند.
بیشتربخوانید:
آمار بچه‌دار شدن پدربزرگ و مادربزرگ‌ها
کهن‌دیار پیر!
جمعیت ایران طی دو یا سه دهه آینده، پیر خواهد شد! این گزاره‌ای است که اغلب کارشناسان جمعیت به آن باور دارند و با تحلیل هرم سنی ایرانیان، تاکید دارند که از اینک باید برای چند دهه آتی کشور در خصوص سیل عظیم سالمندان چاره‌ای اندیشید.
همین دی‌ماه سال گذشته بود که مریم حضرتی، معاون مراقبت پرستاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با بیان اینکه ۳۰ سال آینده ایران کشور، پیری خواهد بود، گفته بود: «در ایران رشد جمعیت سالمندی بسیار بالا است، به‌طوری‌که در ۳۰ سال آینده ۲۵ درصد از جمعیت ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد.» ناگفته نماند که الان جمعیت سالمندان ایران از رقم هشت‌میلیون نفر فراتر رفته است و یک‌سال پیش هم، علی‌اکبر محزون، مدیرکل دفتر جمعیت مرکز آمار ایران، بیان کرده بود: «برآورد‌های جمعیت نشان می‌دهد در سال 1398 حدود 24.6 درصد جمعیت کشور زیر 15 سال و 22 درصد یعنی حدود 18 میلیون و 269 هزار نفر جمعیت جوانان 15 تا 29 سال و حدود 47 درصد جمعیت کشور، میان‌سال 30 تا 64 ساله و 6.4 درصد جمعیت بالای 65 سال است. اکنون جمعیت سالمند بالای 60 سال کشورمان با رقم 8 میلیون و 231 هزار نفر، حدود 9.9 درصد جمعیت کشور است.»
بیشتربخوانید:
مردان تا چند سالگی بچه دار میشوند؟
آیا نگرانی‌ها، بی‌مورد است؟
نکته‌ای که باید در خصوص این آمار توجه داشت این است که نرخ رشد جمعیت سالمند ایران 3.62 درصد است. یعنی هرساله حدوداً چهار درصد به جمعیت سالمند کشور افزوده می‌شود و به‌نظر می‌رسد که ایران طی دهه‌های آینده، باید با یک مشکل مواجه شده و آن حل کند. اگرچه در حال حاضر نیز جمعیت سالمند ایران زیاد است و برای این افراد نیز چاره‌جویی‌های مناسبی صورت گیرد.
طبیعی است که علاوه‌بر خود افراد سالمند، جامعه و حاکمیت نیز، به‌فکر اتخاذ سیاست‌هایی در قبال تغییرات نسلی باشد.
برخی معتقدند که دولت‌ها و در کل حاکمیت باید از الان با سیاست‌گذاری‌های درست مانع از کم‌حجم شدن نسل جوان کشور شود و از سوی دیگر، تدابیری برای سالمندان حال حاضر و چند دهه آینده کشور داشته باشد.
این در حالی است که برخی از خبرگان جمعیت‌شناسی هم اعتقاد دارند که اساساً جامعه ایرانی، در آینده به‌اندازه‌ای که امروزه گفته می‌شود، پیر نخواهد بود.
مثلاً دکتر محمد میرزایی، استاد دانشگاه و رئیس سابق انجمن جمعیت‌شناسی ایران با اشاره به روند رشد و تحول جمعیت معتقد است: «روند رشد و تغییر و تحولات جمعیت، قانون‌مند و تابع لجستیک است؛ یعنی روند تحولات از یک سطحی بالا و پایین می‌رود و دوباره به تعادل می‌رسد.»
