به قلم : رؤیا ایمانی‌فرد ؛ دانشجوی کارشناسی ارشد تغذیه بالینی ؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
زیر نظر: د کتر فرزاد شید فر ؛ متخصص تغذیه ؛ استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران
تحریریه زندگی آنلاین : چاقی و عوارض آن
شیوع چاقی در پنج دهه گذشته به طور تصاعدی افزایش یافته است و به یک مشکل جهانی و ابعاد همه‌گیر رسیده است. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، تقریبا 9/1 میلیارد بزرگسال دارای اضافه وزن در سراسر جهان با شاخص توده بدنی(BMI) 29-25 و 650 میلیون نفر افراد مبتلا به چاقی باBMI 30 یا بالاتر وجود دارد.
چاقی با بسیاری از سندرم‌های متابولیک از جمله فشار خون بالا، بیماری قلبی عروقی و دیابت نوع 2 مرتبط است. علاوه بر تاثیر بر جمعیت بزرگسال، چاقی به عنوان یکی از علل مرگ و میر زودرس نیز شناخته شده است. شیوع چاقی در یک جمعیت ممکن است نتیجه عوامل ژنتیکی و محیطی باشد. از نظر عوامل محیطی، تغییرات سبک زندگی، به ویژه روند افزایشی مصرف گسترده غذاهای فرآوری شده، محرک اصلی همه‌گیری چاقی بوده است. علاوه بر آن زندگی با تحرک کم نیز مزید بر علت شده است. یکی دیگر از جنبه‌های عوامل محیطی که در موضوع چاقی به آن پرداخته شده، خواب کافی می‌باشد.
بیشتربخوانید:
کمبود چه ویتامین هایی باعث بیخوابی می شود؟
ارتباط الگوی خواب و چاقی
خواب یک عملکرد بیولوژیکی مهم و همچنین نشانگر زیستی برای سلامت عمومی و شرایط پاتولوژیک است. ساختار، مدت و کیفیت خواب بر اساس سن و جنسیت تغییر می‌کند. محدودیت یا اختلالات خواب منجر به اختلال در متابولیسم و اختلال عملکرد غدد درون‌ریز می‌شود.
جالب اینجا است که شواهد از چاقی به عنوان دلیل اختلال خواب و همچنین اختلال خواب به عنوان دلیل چاقی حمایت می‌کنند. به نظر می‌رسد این رابطه دو طرفه است و شواهد نشان می‌دهند که چاقی می‌تواند باعث شروع آپنه خواب شود. آپنه یک اختلال خواب است که در آن تنفس به طور مکرر در طول خواب قطع می‌شود و باعث افزایش اختلالات متابولیک می‌شود.
همچنین بافت چربی احشایی منبع اصلی ترشح ترکیبات پیش‌التهابی است که منجر به التهاب مزمن با درجه پایین می‌شود. گزارش شده است که برخی از این ترکیبات در تنظیم فیزیولوژیکی خواب و ریتم شبانه‌روزی انسان نقش دارند.
هم کیفیت خواب و هم مدت زمان خواب ممکن است در افراد چاق مختل شود. با این حال، عواملی غیر از آپنه خواب می‌باشد که ممکن است منجر به محرومیت مزمن از خواب شود که در جوانان جوامع مدرن رایج شده است. محرومیت مزمن از خواب یک وضعیت هشداردهنده است که با اثرات مضر گسترده‌ای بر سلامت و تندرستی، از جمله افسردگی، چاقی، دیابت نوع 2 و بیماری‌های قلبی عروقی همراه می‌باشد. قابل ذکر است که کمبود خواب مزمن و خواب با کیفیت پایین با چاقی، مقاومت به انسولین و سندرم متابولیک مرتبط است.
کم‌خوابی، چه از نظر مقدار و چه از نظر زمان، با مشکل در کنترل اشتها و در نتیجه چاقی همراه است. خواب در کودکان و نوجوانان نقش مهمی در رشد شناختی، عاطفی و جسمی دارد. مشکلات خواب در این گروه سنی با چاقی مرتبط می‌باشد که منجر به سندرم متابولیک، دیابت یا فشار خون در مراحل اولیه زندگی می‌شود.
بیشتربخوانید:
مصرف این ویتامین ها بی خوابی را درمان می کند
ارتباط بین خواب ناکافی و بروز چاقی از طریق مکانیسم‌های متعددی می‌باشد که در ادامه آمده است:
فاکتورهای رژیم غذایی
به نظر می‌رسد که خواب ناکافی از طریق افزایش مصرف غذاهای پرکالری و سرشار از چربی و کربوهیدرات خطر بروز چاقی یا سندروم متابولیک را افزایش می‌دهد. بدیهی است از آنجایی که غذای دریافتی بیش از مصرف انرژی می‌باشد، افزایش وزن نتیجه منطقی است.
افزایش شیوع چاقی در افراد دارای محدودیت خواب را می‌توان با تأثیر بر کالری دریافتی توضیح داد. افرادی که دیر به رختخواب رفته و زود از خواب بیدار می‌شوند و همچنین افرادی که در شیفت شب کار می‌کنند، به دلیل مصرف بیش از حد مواد غذایی پرکالری، کربوهیدرات و غذاهای پرچرب، با افزایش خطر ابتلا به چاقی و سندرم متابولیک و پیامدهای آن مانند اختلالات چربی خون و هیپرانسولینمی (افزایش انسولین خون) مواجهند.
محدودیت خواب طولانی‌مدت یا مدت خواب کمتر از 6.5 ساعت با الگوهای غذایی ناسالم مرتبط است که عمدتا با افزایش مصرف غذاها و نوشیدنی‌های با شاخص گلیسمی بالا مشخص می‌شود. افراد مبتلا به اختلال خواب، در واقع، تمایل به رژیم غذایی با کیفیت پایین، از جمله افزایش مصرف کربوهیدرات دارند، که ممکن است به چاقی شکمی کمک کند.
در مطالعه‌ای که بر روی کودکان دانش‌آموز انجام گردیده، دیده شده که الگوی خواب به شدت بر انتخاب غذا تأثیر می‌گذارد. در این مطالعه دانش‌آموزان با خواب کوتاه‌تر (کمتر از 10 ساعت در روز) نسبت به سایر دانش‌آموزان سبزیجات کمتر و نوشابه بیشتری مصرف می‌کنند.
فاکتورهای هورمونی
به نظر می‌رسد محدودیت خواب سیستم هورمونی را که تعادل انرژی را در سطح مغز تنظیم می‌کند و هورمون‌های مختلفی از جمله کورتیزول، انسولین، گرلین، لپتین و ملاتونین را درگیر می‌کند، مختل می‌نماید.
هورمون کورتیزول
کمبود خواب و یا کاهش کیفیت خواب معمولا باعث فعالسازی فعالیت محور هیپوتالاموس – هیپوفیز - غده فوق کلیه به عنوان پیامد استرس مزمن ناشی از تغییر خواب طولانی‌مدت می‌شود. اختلال در عملکرد این محور به نوبه خود در تعدادی از مشکلات سالم دخیل است. به طور خاص، غلظت بالای کورتیزول ناشی از افزایش فعالیت این محور، به عنوان یکی از دلایل اصلی اختلال در متابولیسم گلوکز، مقاومت به انسولین و تجمع چربی احشایی شناخته شده است. همچنین افزایش سطح کورتیزول به عنوان یکی از دلایل اصلی پرخوری در حضور غذاهای خوش‌طعم مطرح است.
هورمون گرلین
مدت زمان ناکافی خواب ممکن است باعث تغییراتی در هورمون‌های سیری و گرسنگی شود و در نتیجه مصرف غذا و نیاز بدن به انرژی را تغییر دهد. در واقع افزایش گرلین، که یک هورمون افزاینده اشتها است، گزارش شده که با طول مدت خواب ناکافی مرتبط می‌باشد. در مطالعه‌ای مشخص شده است که محدودیت خواب به طور قابل‌توجهی میزان گرلین روزانه و شبانه را به ویژه در دوره‌های پس از غذا افزایش می‌دهد. محدودیت خواب نیز با افزایش دریافت کالری، به ویژه مصرف کربوهیدرات بیشتر، همراه بوده و جالب توجه می‌باشد که افزایش سطح گرلین با مصرف بالاتر شیرینی همراه است.
هورمون لپتین
شواهد متعددی نشان دادند که افراد چاق مبتلا به آپنه انسدادی خواب در مقایسه با افراد چاقی که آپنه خواب ندارند، سطوح لپتین در گردش بیشتری دارند، که نشان می‌دهد آپنه خواب مقاومت به لپتین را تشدید می‌کند، که مشخصه چاقی است. این مکانیسم می‌تواند افزایش مصرف غذا در افراد مبتلا به اختلال خواب را توضیح دهد و در نتیجه خطر ابتلا به چاقی، اضافه وزن یا تغییرات متابولیک را افزایش دهد.
هورمون ملاتونین
همچنین کمبود خواب موجب کاهش سطح ملاتونین می‌شود. ملاتونین در تنظیم زمان خواب نقش دارد و به طور تجربی در درمان کمبود خواب استفاده می‌شود. ناهماهنگی در ریتم شبانه‌روزی و کمبود ملاتونین، به عنوان پیامدهای کم‌خوابی، یکی از مکانیسم‌هایی است که توضیح می‌دهد چرا کارکنان شیفتی تمایل به افزایش وزن دارند. ارتباط احتمالی بین کمبود ملاتونین و چاقی یا نقش بالقوه آن در پیشگیری از چاقی و عوارض آن توسط چندین مطالعه در دهه‌های اخیر پشتیبانی شده است. با این حال، علیرغم شواهد فزاینده‌ای که نشان می‌دهند ارتباط ملاتونین با چاقی وجود دارد، مکانیسم‌های اثر ملاتونین به طور کامل درک نشده است.
