مریم کاظمی - دانشجوی دکترای علوم ارتباطات
تحریریه زندگی آنلاین : فناوری‌های نوین ارتباط با همه دستاوردهای مثبتی که برای بشر به ارمغان آورده، زمینه‌ساز آسیب‌های اخلاقی بی‌شمار نیز گردیده است. از جمله آنها می‌توان در معرض انواع موضوعات جنسی و غیر اخلاقی قرار گرفتن، دسترسی به اتاق‌های گفتگوی غیر اخلاقی، همچنین آسیب‌های جسمی و روانی اشاره کرد که از مهمترین آنها اعتیاد مدرن یا اعتیاد مجازی است. در واقع در عصر جدید علاوه بر امراضی که عامل آن میکروب‌ها، ویروس‌ها و باکتری‌ها هستند، با نوع جدیدی از بیماریها دست به گریبان خواهیم شد که عامل اصلی آن فناوری است. شاید تا چندی قبل کسی باور نمی‌کرد که اینترنت و تلفن همراه و سایر ابزارهای ارتباطی مبتنی بر پلتفرم‌های نوین رسانه‌ای، عامل بیماری باشد. ولی بروز بیماریهای فناورانه واقعیتی اجتناب‌ناپذیر است. اعتیاد مجازی یکی از بیماریهای بزرگ عصر معاصر است که اولین بار توسط ایوان گلدبرگ در سال 1995 مطرح شد و سپس یانگ در سال 1996 آن را توسعه داد. براساس این دیدگاه وابستگی شدید به اینترنت به عنوان یک اختلال روانی پذیرفته شده است.
بیشتربخوانید:
کودک و تلفن همراه
تعریف اعتیاد مجازی
چین اولین کشوری است که اعتیاد به اینترنت را به عنوان یک بیماری قلمداد کرد و وزارت بهداشت چین پس از تکمیل تحقیقات محققان و روانشناسان درباره اعتیاد به اینترنت تمهیدات متعددی در این زمینه اتخاذ کرد. این اختلال با عناوین متفاوتی از قبیل وابستگی رفتاری به اینترنت، استفاده مرضی از اینترنت، استفاده مشکل‌زا از اینترنت و اختلال اعتیاد به اینترنت معرفی می‌شوند. وابستگی به رایانه و اینترنت و رسانه‌های مجازی یک وابستگی واقعی همانند اعتیاد به مواد مخدر و سایر وابستگی‌های دیگر است. اگرچه این نوع وابستگی مشکلات جسمی اعتیادهای شیمیایی را ندارد. اما مشکلات اجتماعی ناشی از آن همانند اعتیادهای دیگر است. گفته می‌شود اینترنت اعتیادآور است زیرا می‌توانند در استفاده کننده حالت‌های سرخوشی و سرحالی بوجود آورد، یعنی حال او را از آنچه هست بهتر کند. این اعتیاد به گونه‌ای است که چنانچه فرد به دلایلی از آن محروم می‌‌ماند، حالت‌های خماری، محرومیت، افسردگی و تحریک‌پذیری را در وی موجب می‌شود. برخی از متخصصین بر این باورند اگر فردی متوجه شد که قادر نیست یک روز را بدون استفاده از اینترنت سپری کند، شکی نیست که به استفاده از اینترنت معتاد شده است. شایان ذکر است اعتیاد به اینترنت شامل تمام پلتفرم‌های مبتنی بر آن می‌باشد و از فیس‌بوک در گذشته تا اینستاگرام، تیک تاک، واتس‌آپ، تلگرام و شبکه‌های دیگر مجازی و سایت‌های بازی‌های آنلاین را شامل می‌شود.
نشانه‌های اعتیاد مجازی
بسیاری از افرادی که به اینترنت اعتیاد دارند هرگز آن را نمی‌پذیرند، زیرا برای آنها اینترنت جزئی از زندگی محسوب می‌شود، ولی با وجود این روانشناسان، از جمله سامسون و کین بر این باورند که فرد معتاد به اینترنت دارای نشانه‌هایی است که می‌توان از این طریق به وابستگی فرد به اینترنت پی برد، هر چند که این نشانه‌ها به تنهایی نمی‌توانند معیار مستقل و کاملی برای اعتیاد مجازی به شمار آیند:
1- زمان پرداختن به امور شخصی خود را در پشت رایانه مصرف می‌کند، از جمله ساعات ضروری برای خواب را در اینترنت سپری می‌کند.
2- تغیير عادت‌های رفتاری استفاده از اینترنت باعث می‌شود که شخص از سایر فعالیت‌هایی که قبلاً برای او لذت بخش بوده، دست بکشد.
3- زمانی را که باید تکلیف درسی یا کاری انجام دهد، در اینترنت سپری می‌کند.
4- موقعی که زمان اتصال به اینترنت تمام یا قطع شود یا خطوط ارتباطی قطع شده و محدود شود و یا چنانچه به وی اجازه دسترسی به اینترنت داده نشود، احساس ناراحتی، افسردگی و بی قراری می‌کند و حالت بد خلقی وی موقعی بهبود می‌یابد که دوباره به اینترنت متصل شود.
5- خسته‌تر و کج خلق تر از زمانی است که اینترنت جزئی از زندگی وی نبود. دامنه تنش‌های عصبی او بالاتر است و از سردردهای عصبی رنج می‌برد.
6-بیش از حد خشونت نشان می‌دهد و پرخاشگری و قانون شکنی می‌کند.
۷- در زمان دل مشغولی‌های فکری و ذهنی، ساعات متمادی را پشت رایانه می‌گذراند.
8- هنگامی که فرد پشت رایانه خود نیست، دائم به استفاده مجدد از آن فکر می‌کند و موقعی که از رایانه دور است، ذهن خود را مشغول نوع فعالیت‌های مورد نظر در اتصال بعدی به اینترنت می‌کند.
9- روزی چند بار و به طور مرتب پست الکترونیکی یا پی‌وی خود را بررسی می‌کند.
۱۰- در حین اتصال به اینترنت، زمان را از دست می‌دهد و متوجه گذر زمان نیست.
۱۱- زمان بسیار کوتاهی برای وعده‌های غذایی صرف می‌کند و به علت از بین رفتن برنامه غذایی کمبود وزن پیدا می‌کند.
12-هنگام استفاده از رایانه احساسی آمیخته به خوشنودی و گناه می‌کند.
۱۳- ترجیح می‌دهد به اینترنت وصل شود تا اینکه با دوستان یا خانواده باشد یا به عبارتی دیگر به دوستان، خانواده و کلیه مسئولیت های خود به دلیل بودن در دنیای مجازی پشت پا می زند.
14- روابط جدیدی با افرادی که هنگام اتصال به اینترنت با آنها آشنا شده، تشکیل می‌دهد و بیشتر مایل است با آنها ارتباط برقرار کند.
15- کمتر از خانه بیرون میرود و فعالیت‌های اجتماعی او کاهش چشمگیری پیدا می‌کند.
16- درباره اینکه چه مدت برخط بوده است یا در مورد میزان ساعات صرف شده در اینترنت، به خانواده، والدین، همسر و یا رئیس خود دروغ می‌گوید.
۱۷ ۔ دیگران از او به علت صرف زمان طولانی در اینترنت ناراحت هستند و مرتب از او گله می‌کنند.
۱۸- در مواقع تنهایی و خلوت و زمانی که کسی در خانه نیست، به سراغ اینترنت میرود.
۱۹- از محدودیت زمانی که برای وی به منظور استفاده از اینترنت تعيين شده است، سرپیچی می‌کند.
۲۰- تمام تلاش‌ها برای محدود ساختن ساعات استفاده از اینترنت بی نتیجه مانده است.
بیشتربخوانید:
چرا نمی توانیم گوشی‌های خود را اندکی هم که شده، کنار بگذاریم؟!
پرسشنامه سنجش اعتیاد به اینترنت یانگ
این پرسشنامه در تشخیص اعتیاد به اینترنت است و یکی از معتبرترین آزمون‌های مربوط به سنجش اعتیاد اینترنتی به شمار میرود که روی بسیاری از سایت‌های ایرانی هم قرار گرفته است. پرسشنامه اعتیاد به اینترنت را در سال ۱۹۹۸ کیمبرلی یانگ تهیه کرد و شامل بیست ماده چند گزینه‌ای (به ندرت تا همیشه) است که به شیوه لیکرت طراحی شده و در نهایت نمره كل آن از ۰ تا ۱۰۰ متغیر است. نمره‌گذاری آزمون به این صورت است که برای گزینه «الف» ۱ امتیاز؛ گزینه «ب» ۲ امتیاز؛ گزینه «پ» ۳ امتیاز؛ گزینه «ج» 4 امتیاز؛ گزینه «د» 5 امتیاز گزینه‌ها صفر (امتیازی ندارد) در نظر گرفته شده است.
سپس نمرات به چهار سطح عادی (۲۰)، وابستگی خفیف (49-21) وابستگی متوسط (۷۹-۵۰) و وابستگی شدید (۱۰۰-۸۰) تقسیم می‌گردد. اعتبار و روایی این پرسشنامه در ایران بررسی شده است.
در این پرسشنامه هرچه نمره فرد بیشتر باشد، اعتیاد به اینترنت شدیدتر است. نمرات هم به ترتیب از یک تا ۵ هستند.
پاسخ‌های آزمون به صورت 6 گزینه‌ای طراحی شده که شامل این موارد است:
«الف» به ندرت، «ب» گاهگاهی، «پ» غالباً، «ج» به کرات، «د» همیشه، «هه شامل حال من نمی‌شود،
اگر پاسخ فرد به اکثر پرسش‌ها، گزینه‌های 4 و 5 باشد، او معتاد اینترنتی است.
پرسش‌های این آزمون شامل موارد زیر است:
1 ۔ چقدر بیشتر از آنچه قصد دارید، در اینترنت می‌مانید؟
۲- چقدر به خاطر برخط بودن، اعضای خانواده را نادیده گرفته‌اید؟
۳- چقدر اینترنت را به بودن با همسرتان ترجیح می‌دهید؟
4- چقدر از طریق اینترنت با کاربران دیگر رابطه ایجاد میکنید؟
۵- چقدر دیگران از شما به خاطر میزان برخط بودنتان شاکی هستند؟
6- چقدر به خاطر اینترنت، نمرات و کارهایتان در مدرسه افت کرده است؟
۷- چقدر پست‌های الکترونیکی خود را پیش از کارهای ضروری دیگرتان وارسی میکنید؟
۸- چقدر عملکرد کاری و بهره‌وری شما به خاطر اینترنت آسیب دیده است؟
9- وقتی از شما می‌پرسند که چه کارهایی به صورت برخط انجام می‌دهید، چقدر در موضع تدافعی یا پنهان کاری قرار می‌گیرید؟
۱۰ ۔ چقدر افکار آزاردهنده در زندگی را با افکار آرام بخش در اینترنت خنثی میکنید؟
۱۱- چقدر وقتی در اینترنت هستید، احساس میکنید توان پیش‌بینی امور را دارید؟
۱۲- چقدر فکر میکنید که زندگی بدون اینترنت، کسالت بار، تهی و بی لذت است؟
۱۳- چقدر وقتی کسی هنگام برخط بودن مزاحم شما می‌شود، غر می‌زنید، فریاد می‌زنید یا عصبانی می‌شوید؟
14- چقدر پیش می‌آید که برای اینکه شب‌ها بیشتر با اینترنت کار کنید، کمتر خوابیده‌اید؟
15- چقدر فکر میکنید که در حالت آفلاین حواس پرتی دارید، ولی در حالت آنلاین بهتر هستید؟
16- چقدر وقتی آنلاین هستید این جمله را به کار می‌برید: فقط چند دقیقه مانده، الان می‌آیم؟
۱۷- چقدر سعی کرده‌اید از میزان برخط بودن خود بکاهید و موفق نشده‌اید؟
۱۸- چقدر سعی دارید میزان برخط بودن خود را از دیگران مخفی کنید؟
19- چقدر میزان برخط بودن را به بیرون رفتن با دیگران ترجیح می‌دهید؟
۲۰- چقدر وقتی آفلاین هستید، احساس افسردگی و عصبانیت میکنید که با آنلاین شدن از بین میرود؟
بیشتربخوانید:
از شر اعتیاد به تلفن همراه خود خلاص شوید!
انواع آسیب‌های اعتیاد مجازی
اعتیاد مجازی اصطلاح وسیعی است که تنوع گسترده‌ای از رفتارها و مشکلات مربوط به آسیب‌های فناوری‌های جدید را شامل می‌شود که از نظر بسیاری از متخصصان روان درمانی ریشه در وسواس و انگیزش دارند و طبق بعضی از نظریات داده شده، شایع‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1- اعتیاد به بازی‌های شبکه‌ای: اعتياد به بازی‌های شبکه‌ای شامل فعالیت‌های مختلف اینترنتی می‌شود. افراد ممکن است در بازی‌های آنلاین شرکت کنند، قمار کنند و یا در حراج شرکت کرده و یا خرید کنند. این اعتیاد گاهی برای کاربران بسیار گران تمام می‌شود و یا صورتحساب اتصال به اینترنت و هزینه کارت‌های اینترنت را که والدین یا خود فرد تأمین می‌کنند افزایش می‌دهد، چون در تمام مدت بازی، بازیکن مجبور است به اینترنت متصل باشد.
۲- اعتیاد به چت، روابط انسانی یا روابط اجتماعی در شبکه: در این حالت ارتباطات روی خط در اتاق‌های گفتگو، برای شخص اهمیت بیشتری نسبت به روابط فامیلی پیدا می‌کنند. به علاوه گفت و گوهای روی خط با آشنایان اینترنتی، به دنبال خود، هزینه ارتباطات در دنیای حقیقی را نیز افزایش می‌دهد. کاربران وابسته به این نوع روابط، پس از آشنایی با کسی در اینترنت مشتاق دیدن واقعی او می‌شوند. این مسأله نیز می‌تواند مشکلات دیگر را به همراه داشته باشد، چرا که دیدن کسی که معلوم نیست همانگونه باشد که خود را در اینترنت معرفی کرده است! باشد یا نه و چه قصد و نیتی داشته باشد، بالطبع به مراتب خطرناک‌تر از سایر آسیب‌هاست.
۳- اعتیاد به وب گردی و کسب اطلاعات نامحدود: در اینترنت میزان و حجم اطلاعات در دسترس نامحدود و بی‌شمار است. بعضی کاربران ممکن است دچار وسواس دستیابی به اطلاعات و طبقه بندی آنها شوند. حرکت در دنیای وب و جست و جوهای گسترده، بی حد و حصر، لجام گسیخته و وسواس گونه در بانک‌های اطلاعاتی ممکن است تمام فعالیت‌های روزمره یک کاربر را تحت تأثیر قرار دهد و در آنها اختلال ایجاد کند.
۴- اعتياد به بازی‌های رایانه‌ای دیگر: زمانی که اعتیاد به اینترنت وجود ندارد، بحث غیر شبکه‌ای می‌تواند برای بسیاری از افراد و به خصوص برای نوجوانان وابستگی شدید به همراه بیاورد. این مشکل در هنگام استفاده از انواع وسایل و ابزارهای بازی‌های رایانه‌ای مثل سگا، ایکس باکس و پلی استیشن نیز رخ می‌دهد.
5- اعتیاد به هرزه نگاری و امور جنسی اینترنتی: عکس‌های مستهجن و شهوت‌آور بر روی اینترنت به سادگی قابل دستیابی هستند. زمانی که نرم افزارهای نظارت کننده برای محدود ساختن دسترسی کودکان به پایگاههای اینترنتی طراحی شدند، بسیاری از پایگاههای غیر اخلاقی نیز راههایی برای عبور از این موانع به وجود آوردند. یک کاربر ماهر اینترنت نیز می‌تواند به راحتی از سد این نرم افزارها عبور کند. نوجوانان از جمله کسانی هستند که معمولاً وقت زیادی را صرف دیدن، جمع آوری و مبادله عکس‌های مستهجن می‌کنند. حتی ممکن است در اتاق گفت وگوی بزرگسالان و یا اتاق‌هایی که در آنها هر کس نقش یکی از طرفین رابطه جنسی را بازی می‌کند وارد شوند که عموماً از نظر سنی بسیار مسن‌تر هستند. این کودکان و نوجوانان ممکن است به راحتی فریب افراد سوء استفاده کننده را بخورند و به دام آنها بیفتند.
۶- اعتیاد به دوستان: این روزها که تب اینستاگرام در بین کاربران ایرانی اینترنت بالا گرفته است. کاربران زیادی هر روز ساعت‌ها وقت خود را در اینستاگرام سپری می‌کنند(در بیشتر موارد نه صرف فعالیت‌های آموزشی یا مثمرثمر). شاید قرار دادن اعتیاد به اینستاگرام به صورت خاص در بین سایر انواع اعتیادهای به اینترنت بی مناسبت نباشد.
