زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

به قلم :حبیبه مرتضی ، کارشناس ارشد مامایی ، کارشناس برنامه سلامت باروری شبکه بهداشت و درمان گرمسار

مژگان ارجنه : کارشناس مامایی ، شبکه بهداشت و درمان گرمسار

تحریریه زندگی آنلاین : تخمدان پلی‌کیستیک (PCOs1)  بیماری نسبتا شایعی در خانم‌های سنین باروری (54 تا 10 سال) است. این سندرم علت اصلی نازایی به دلیل عدم تخمک‌گذاری است (80 درصد) و شایع‌ترین عامل رشد موهای زائد در دختران و زنان می‌باشد. تقریبا نیمی از مبتلایان به تنبلی تخمدان چاق هستند و اختلال متابولیسم قند و ترشح انسولین نیز در آنها دیده می‌شود. شیوع این بیماری حدود 6 تا 10 درصد می‌باشد.

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک مانند همه سندرم‌ها، شامل مجموعه‌ای از علائم است که ممکن است با هم یا به تنهایی مشاهده شوند. در حقیقت این بیماری مجموعه‌ای از مشکلاتی است که همزمان با هم اتفاق می‌افتند، البته همه دختران و زنان مبتلا به این بیماری ممکن است تمام علائم را با هم نداشته باشند. در تخمدان پلی‌کیستیک تخمک‌گذاری ماهیانه اتفاق نمی‌افتد، بنابراین پریود نامنظم می‌شود و سطح آندروژن‌ها (هورمون مردانه) بالا می‌رود. به همین دلیل یکی از نشانه‌های استرس‌زای این بیماری، ناباروری است، البته این بدان معنا نیست که فرد مبتلا اصلا باردار نخواهد شد، بلکه ممکن است دیرتر باردار شود یا برای بارداری نیاز به تنظیم قاعدگی و درمان کمکی داشته باشد. در واقع تعداد زیادی از این افراد باردار خواهند شد.

تقریبا 60 درصد زنان و دختران مبتلا به این سندرم، چاق هستند، اما بعضی ممکن است اضافه وزن نداشته باشند. این بیماران در معرض خطر مشکلات متابولیک مانند دیابت و چربی خون بالا هستند و در بعضی بیماران برای القای تخمک‌گذاری نیاز به دارو هست. اگرچه سندرم تخمدان پلی‌کیستیک کاملا قابل درمان نیست، ولی با بعضی داروها علائم آزاردهنده بیمار بهبود پیدا می‌کند. خیلی از زنان مبتلا به سندرم می‌توانند زندگی معمولی داشته باشند، بدون اینکه مشکلی داشته باشند.

بیشتربخوانید:

آیا سندروم تخمدان پلی کیستیک قابل درمان است؟

علائم شایع تخمدان پلی‌کیستیک

قاعدگی نامنظم یا عدم قاعدگی

شایع‌ترین علامت بیماری تخمدان پلی‌کیستیک اختلالات قاعدگی است. ممکن است بسیاری از موارد این بیماری در زنان و دختران مبتلا خود را با قاعدگی نامنظم و با فواصل طولانی (بیش از 35 روز) نشان دهد، البته امروزه مشخص شده است که این بیماری قبل از بلوغ با اختلال در تنظیم هورمون‌ها و افزایش تدریجی وزن شروع شده، ولی علائم آن در دوران بلوغ نمایان می‌شود، بنابراین در زنان و دختران مبتلا به تخمدان پلي‌كیستیك، اختلال هورموني ناشي از عدم تخمك‌گذاري سبب بی‌نظمی در قاعدگی می‌گردد كه از خانمی به خانم دیگر متفاوت و شامل موارد زیر است:

 قاعدگي نامنظم (فاصله قاعدگي‌های بیش از 35 روز)

 قاعدگي با حجم خونریزی زیاد

 عدم قاعدگي (به مدت بیش از 6 ماه)

رشد موهای زاید

افزایش هورمون‌هاي مردانه در دختران و زنان مبتلا به این بیماری موجب افزایش رشد و تعداد موهاي زاید می‌گردد. این افزایش در ناحیه صورت، پشت، شکم، نوك پستان‌ها و ران‌ها دیده می‌شود. افزایش رشد مو در تعداد زیادی از دختران مبتلا به بیماری تخمدان پلی‌كیستیك دیده می‌شود. معمولا این علامت در فاصله 16-12 سالگی شروع می‌شود. ممکن است فرد مبتلا و خانواده وی به جای مراجعه به پزشك و درمان بیماری، برای مدت‌ها صرفا به حذف موهای زاید بپردازند و بدین ترتیب متاسفانه درمان بیماری با تاخیر همراه می‌باشد.

نازک شدن و ریزش موهای سر

نازك شدن و ریزش موهاي سر در حدود 40 تا 70 درصد از دختران و زنان مبتلا به بیماری پلی‌كیستیك تخمدان اتفاق می‌افتد و موجب اضطراب و ناراحتی وی می‌شود. این مشکل ناشي از افزایش هورمون‌هاي مردانه است، البته باید به یاد داشت ریزش 150-100 تار موی سر در روز طبیعی بوده و ریزش بیشتر از آن كه معمولا پس از شستن یا هنگام شانه زدن موی سر دیده می‌شود، می‌تواند از علائم این بیماری باشد.

 بیشتر بخوانید:

کیست تخمدان سراغ کدام زنان می‌آید؟

چرب بودن پوست و جوش صورت (آکنه):

این علامت نیز ناشي از افزایش هورمون‌هاي مردانه مي‌باشد. جوش‌ها (آکنه) روي صورت، پشت و سایر نقاط بدن ظاهر مي‌گردند. هرچند جوش صورت در سن بلوغ دیده می‌شود، ولی در مبتلایان به بیماری تخمدان پلی‌كیستیك، آکنه در هر سنی، حتی غیر از سن بلوغ شایع است. این جوش‌ها بر خلاف جوش‌های معمولی به راحتی به درمان پاسخ نمی‌دهند. در برخی موارد به علت افزایش هورمون‌های مردانه پوست گردن، كشاله ران، زیربغل و اندام تناسلی به رنگ تیره در می‌آید.

افزایش وزن و افزایش چربی شکمی

بیماری تخمدان پلی‌كیستیك در دخترانی كه وزن بالا دارند، یعنی نمایه توده بدنی2  آنها بیش از 27 است، نسبت به دختران دارای وزن طبیعي بیشتر دیده می‌شود. بالاتر بودن هورمون‌های مردانه سبب تغییراتی در بافت چربی شکم می‌گردد كه باعث بیشتر شدن چاقی شکمی در این افراد می‌شود. معمولا افراد مبتلا خیلی راحت افزایش وزن پیدا می‌كنند، ولی با وجود رژیم‌های غذایی به سختی وزن آنها كاهش پیدا می‌كند.

تاخیر یا مشکل در باردار شدن

به علت نامنظم شدن فاصله قاعدگی‌ها، معمولا زمان تخمك‌گذاری در دختران و زنان مبتلا به تخمدان پلی‌کیستیک نامشخص است. در حالت طبیعی، در هر دوره قاعدگي از یکی از تخمدان‌ها، یك تخمك آزاد می‌شود. معمولا فاصله تخمك‌گذاری تا قاعدگی بعدی ثابت و 14 روز است، بنابراین تخمك‌گذاری در افرادی كه دوره‌های قاعدگی منظم 28 (روزه) دارند، در حوالی روز چهاردهم یعنی 14 روز قبل از شروع قاعدگی بعدی اتفاق مي‌افتد، ولی در دختران مبتلا به این بیماری، به علت نامنظم بودن فواصل قاعدگی نمی‌توان زمان تخمك‌گذاری را حدس زد و همین تخمک‌گذاری نامنظم ممکن است احتمال باروری را کاهش دهد.

  علل

علت این بیماری ناشناخته است. اعتقاد بر این است که عدم تعادل هورمون‌های هیپوفیز و تولید بالای هورمون‌های مردانه در تخمدان با عملکرد طبیعی آن تداخل می‌کنند. همچنین این بیماری گاهي در برخی خانواده‌ها بیشتر دیده مي‌شود، بنابراین اگر هر یك از وابستگان فرد مانند مادر، خاله و یا خواهر او مبتلا به بیماری تخمدان پلي‌كیستیك باشند، احتمال ابتلای فرد به این بیماری بیشتر می‌شود.

بیشتر بخوانید:

کیست تخمدان معضلی جدید برای خانم‌ها

تشخیص

بیماری تخمدان پلی‌كیستیك را نمی‌توان با یك آزمایش تشخیص داد. پزشك / ماما با توجه به علائم مختلف این بیماری و با پرسیدن سابقه بیماری، معاینه، سونوگرافی و آزمایش خون این بیماری را تشخیص خواهد داد:

  خطرات

برخی از این خطرات به اختلال تخمک‌گذاری و عدم وقوع پریود به صورت منظم ارتباط دارد. وقتی تخمک‌گذاری اتفاق نمی‌افتد، چرخه معمول هورمون قطع و باعث می‌شود که دیواره رحم در معرض سطح ثابت استروژن قرار گیرد، به این ترتیب، لایه آندومتر بیش از حد ضخیم شده و باعث خونریزی‌های غیرطبیعی در خانم می‌شود. همچنین ممکن است منجر به سرطان آندومتر یا مقدمه شروع تغییرات پیش‌سرطانی شود. به علاوه، عدم تخمک‌گذاری منظم، می‌تواند ناباروری هم ایجاد کند. ضمن آنکه، سندرم متابولیک در زنان مبتلا به PCOS شایع‌تر است. علائم سندرم متابولیک شامل چاقی شکمی، کلسترول بالا، فشار خون بالا و مقاومت به انسولین یا دیابت است. هر یک از این علائم، خطر بیماری قلبی را افزایش می‌دهند. نکته مهم آن است که چاقی در زنان مبتلا به PCOS شایع می‌باشد.

اصل مهم در درمان و پیشگیری تخمدان پلی‌کیستیک: اصلاح سبک زندگی

تدابیر لازم جهت اصلاح سبک زندگی و حفظ تندرستی

رعایت برخی اصول خود مراقبتی توسط دختران و زنان به درمان و كنترل علائم بیماری كمك خواهد كرد. برخی از این اصول به شرح زیر هستند:

 داشتن رژیم غذایی متعادل (شامل میوه، سبزی، غلات کامل و محصولات کم‌چرب)

 فعالیت فیزیکی منظم

 کنترل و کاهش وزن

 عدم مصرف دخانیات

 مراقبت از پوست و مو

اولین خط درمانی در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، تغییر سبک زندگی مانند کاهش وزن و تغذیه صحیح است. کاهش تنها 2 تا 5 درصد از وزن بدن می‌تواند به تنظیم چرخه قاعدگی و بهبود علائم PCOS کمک کند. در ضمن کاهش وزن، خطر ابتلا به دیابت و بیماری‌های قلبی کاهش می‌یابد. همچنین، در بسیاری از زنان مبتلا به PCOS سطح آندروژن، کلسترول و انسولین را هم کاهش می‌دهد. هر رژیمی که به شما در کاهش وزن کمک کند، می‌تواند به بهبود شرایط شما کمک کند. با این حال، برخی از رژیم‌های غذایی ممکن است دارای مزایایی نسبت به رژیم‌های دیگر باشند. مطالعات مقایسه رژیم‌های غذایی برای PCOS نشان داده است که رژیم‌های کم کربوهیدرات هم برای کاهش وزن و هم برای کاهش سطح انسولین موثر هستند. رژیم غذایی شامل میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل می‌تواند به تنظیم بهتر چرخه قاعدگی کمک کند. چندین مطالعه نشان داده است که 30 دقیقه ورزش با شدت متوسط حداقل 3 روز در هفته می‌تواند به کاهش وزن زنان مبتلا به PCOS کمک کند. ضمن آنکه، کاهش وزن با ورزش باعث بهبود تخمک‌گذاری و کاهش سطح انسولین می‌شود. همچنین این کار، می‌تواند شانس باروری را افزایش دهد. در صورتی که ورزش همراه با یک رژیم غذایی سالم انجام شود بسیار مفیدتر است. رژیم غذایی به علاوه ورزش به شما کمک می‌کند تا وزن بیشتری نسبت به رژیم یا ورزش به تنهایی کم کنید و خطرات دیابت و بیماری‌های قلبی را کاهش می‌دهد.

در مجموع باید در نظر داشت که درمان هر فرد باید متناسب با نیازها، علائم و شرایط خاص هر خانم باشد و ممکن است با گذشت زمان تغییر کند. همچنین کاهش وزن ممکن است اثربخشی داروهایی را که پزشک شما برای علت سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، توصیه کرده است، افزایش دهد.

   ناباروری در زنان مبتلا به PCOS چگونه درمان می‌شود؟

یکی از راه‌های درمان ناباروری در بیماران مبتلا به PCOS تحریک تخمک‌گذاری با استفاده از دارو است که برای تحریک تخمک‌گذاری بیماران مبتلا به PCOS معمولا تجویز می‌شود. در صورت عدم موفقیت در ایجاد تخمک‌گذاری با داروهای خوراکی، ممکن است پزشک معالج شما داروهای تحریک‌کننده تخمدان به نام گنادوتروپین تجویز نماید. به دلیل اینکه ممکن است در هنگام استفاده از این داروها، تحریک بیش از حد تخمدان رخ دهد، لازم است که این خانم‌ها در زمان استفاده از این داروها به صورت دقیق تحت کنترل باشند. اگر خانمی اضافه وزن داشته باشد، کاهش وزن می‌تواند به بهبود الگوی تخمک‌گذاری و افزایش شانس باروری کمک کند. داروهای حساس به انسولین مانند متفورمین هم می‌توانند به افزایش شانس تخمک‌گذاری کمک کنند، به علاوه استفاده از متفورمین ممکن است خطر ابتلا به دیابت یا سندرم متابولیک را کاهش دهد.

پرسشنامه خود ارزیابی برای ابتلا به بیماری تخمدان پلی‌کیستیک

خانم‌هایی این پرسشنامه را برای خود ارزیابی تکمیل كنند كه 54 - 10 سال دارند و حداقل دو سال از شروع پریود‌شان می‌گذرد.

فاصله بین دو قاعدگی (اولین روز یک قاعدگی تا اولین روز قاعدگی بعدی) به طور متوسط چقدر طول می‌کشد؟ فقط یكی را انتخاب کنید.

1- كمتر از 25 روز 2- 25 الی 34 روز

3- 35 الی 60 روز 4- بیش از 60 روز

جواب‌های 3 و 4 یك نمره

در طی سال‌های قاعدگی (غیر از زمان حاملگی) آیا رشد موهای ضخیم و تیره داشته‌اید؟ تمام مواردی را كه داشته‌اید، علامت بزنید:  1- بالای لب 2- چانه 3- سینه‌ها 4- بین دو پستان 5- پشت 6- باسن 7- بالای بازو 8-بالای ران

در صورت پاسخ مثبت به سه مورد یا بیشتر از موارد فوق یك نمره

آیا سابقه وزن بالا یا چاقی زیاد را داشتید؟ فقط یکی را علامت بزنید.

 بلی    خیر  

در صورت پاسخ بلی = یك نمره

آیا سابقه ناباروری داشته‌اید؟

  بلی    خیر  

در صورت پاسخ بلی = یك نمره

آیا هیچ‌وقت ترشح شیری رنگ از نوك سینه‌ها (به جز زمان‌های بارداری یا شیردهی) داشته‌اید؟

 بلی    خیر  

جواب بلی = یك نمره منفی (یك نمره كم شود)

جواب خیر= صفر نمره

  نتیجه

 اگر نمره 2 یا بیشتر داشته‌اید، احتمال بیماری تخمدان‌پلي‌كیستیك مطرح است. به پزشک/ ماما مراجعه کنید.  اگر نمره كمتر از 2 را كسب کرده‌اید، احتمال بیماری تخمدان پلي‌كیستیك مطرح نیست.

 منبع: آنچه در مورد سندرم تخمدان پلی‌کیستیک باید بدانید. مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس. 1403