علی اکبر حق ویسی؛ کارشناس مسؤول تغذیه، مریم غواصه؛ کارشناس ارشد تغذیه، معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی قم
دیابت بارداری
دیابت بارداری یک اختلال نیمه دوم حاملگی است كه عموماً پس از زایمان برطرف می‌شود. این نوع دیابت مربوط به خانم‌های بارداری است که در گذشته هیچ سابقه‌ای از دیابت نداشته اند.
برای خانم‌هایی که دیابت بارداری در آنها تشخیص داده می‌شود، باید علاوه بر تأمین همه موادمغذی موردنیاز، قندخون از طریق رعایت یک رژیم متعادل و متنوع کنترل گردد و در صورت عدم کنترل، رژیم غذایی متعادل همراه با انسولین درمانی به دقت انجام شود؛ زیرا عدم کنترل صحیح دیابت می‌تواند منجر به افزایش یا کاهش قندخون، عفونت‌های ادراری، افزایش فشارخون، مشکلات قلبی و کلیوی در مادر و افزایش خطر سقط جنین و مشکلات قلبی‑ عروقی، عصبی و... در جنین و حتی مرگ ناگهانی جنین شود.
توصیه به خانم‌های باردار مبتلا به دیابت
الف – از وزن‌گیری مناسب خود اطمینان حاصل کنند.
ب – در برنامه غذایی خود از همه گروه‌های غذایی به شکل متنوع و متعادل استفاده کنند.
ج – حتماً غذا را در حجم کم و به دفعات بیشتر (حداقل پنج وعده در روز) میل کنند تا از افزایش و کاهش ناگهانی قندخون پیشگیری شود.
د – در هیچ وعده‌ای بیش از حد غذا نخورند.
ﻫ – مصرف غذاهای چرب و سرخ کرده را کاهش دهند.
و - مصرف نمک را کاهش دهند.
ز –روزانه از موادغذایی فیبردار مانند حبوبات، سبزیجات، میوه و نان‌های سبوسدار مانند سنگک استفاده کنند.
ح – مصرف قندهای ساده (قند، شکر و تنقلات شیرین) را کاهش دهند.
ط – پس از صرف غذا کمی پیاده‌روی داشته باشند.
ی – کنترل قندخون را بصورت هفتگی انجام دهند.
هـ – با آرامش و به آهستگی غذا بخورند.
دیابت آشکار یا از پیش شناخته شده
این افراد باید قبل از بارداری با پزشک متخصص مشاوره نمایند؛ زیرا احتمال بروز عوارض دیابت در افراد بارداری که دیابت شناخته‌شده دارند افزایش می‌یابد. لذا تنظیم انسولین موردنیاز این افراد نیاز به کنترل شدید و پیگیری سطح خونی گلوکز در دوران بارداری دارد. رژیم غذایی این افراد باید با هدف وزن‌گیری مناسب تنظیم شود. توصیه‌های تغذیه‌ای در این مورد نیز مشابه توصیه‌های مربوط به دیابت حاملگی است.
عفونت‌های ادراری
عفونت‌های دستگاه ادراری از عوارض شایع دوران بارداری است. تقریباً تمام زنان حداقل یک بار در طول عمر خود عفونت دستگاه ادراری را تجربه می‌کنند؛ منتها در دوران بارداری عفونت دستگاه ادراری نیاز به پیگیری و درمان جدی‌تری دارد؛ زیرا خطر عفونت کلیه‌ها و تولد نوزاد نارس این افراد را تهدید می‌کند.
توصیه‌های تغذیه‌ای برای پیشگیری یا برگشت مجدد عفونت‌های دستگاه ادراری
از مصرف موادغذایی محرک خودداری شود. این مواد شامل: ادویه‌ها (نظیر فلفل قرمز، خردل، فلفل سبز و...)، فرآورده‌های گوشتی نمک‌سود‌شده (نظیر سوسیس و کالباس)، گوشت‌های کنسروشده و صنعتی، موادغذایی گوگرددار مانند مارچوبه، تربچه، سیر و پیاز، نوشیدنی‌های حاوی ترکیبات گزانتین نظیر قهوه هستند.
موادغذایی زیر با اسیدی کردن ادرار و جلوگیری از رشد و تکثیر باکتری‌ها در پیشگیری از ایجاد عفونت ادراری مؤثر می‌باشند: انواع گوشت لخم (قرمز، سفید)، ماهی، تخم مرغ، پنیر، شکلات، برنج و انواع نان.
مصرف حداقل هشت لیوان مایعات در روز که باعث شستشوی مجاری ادراری می‌گردد. باید توجه داشت که از آب‌های قلیایی استفاده نشود.
مسمومیت حاملگی (پره اکلامپسی و اکلامپسی)
این مشکل با افزایش فشارخون، ورم در اندام‌ها و وجود پروتئین در ادرار مشخص می‌شود. این افراد باید حتماً تحت نظر پزشک بوده و در صورت لزوم بستری شوند. رژیم غذایی توصیه‌شده به این خانم‌ها شامل مصرف مقادیر کافی از منابع غذایی پروتئینی (مانند گوشت، تخم مرغ، حبوبات، شیر و لبنیات)، انرژی (مانند نان و غلات) و همچنین مایعات است. این افراد محدودیت شدیدی در مصرف نمک ندارند و می‌توانند مانند سایر افراد و در حد استاندارد نمک استفاده کنند (میزان مصرف مناسب روزانه نمک حدود 6 گرم، معادل 1 قاشق مرباخوری سرصاف، می‌باشد). لازم به ذکر است که چاقی یکی از عوامل خطر ابتلا به مسمومیت حاملگی است؛ به همین دلیل توصیه می‌شود خانم‌های چاق یا دارای اضافه‌وزن حتماً قبل از بارداری با رعایت یک برنامه غذایی صحیح و افزایش فعالیت روزانه، وزن خود را به محدوده طبیعی برسانند.
کم‌خونی فقرآهن
آهن اساسی ترین ماده اولیه برای ساخت گلبول‌های قرمز خون می‌باشد. نقش گلبول قرمز، انتقال اکسیژن به سلول‌های بدن است و چنانچه برای ساختن گلبول‌های قرمز خون، آهن به مقدار کافی در دسترس بدن نباشد، ذخایر آهن بدن تخلیه شده و کم خونی فقرآهن بروز می‌کند.
در زنان باردار به دلیل رشد جفت، جنین و افزایش حجم خون مادر، نیاز به آهن افزایش می‌یابد و در صورتی که آهن موردنیاز در این دوران از طریق یک برنامه غذایی صحیح و مصرف مکمل آهن تأمین نگردد، منجر به کاهش مقاومت بدن در مقابل خونریزی هنگام زایمان، عفونت پس از زایمان، افزایش خطر مرگ و میر مادر، افزایش خطر تولد نوزاد کم‌وزن و نارس و همچنین افزایش خطر سقط جنین می‌گردد.
لذا برای پیشگیری از کم‌خونی فقرآهن در دوران بارداری علاوه بر توصیه به مصرف منظم و روزانه مکمل آهن، از شروع هفته شانزدهم بارداری تا سه ماه پس از زایمان، رعایت نکات تغذیه‌ای زیر به خانم‌های باردار توصیه می‌گردد:
از منابع غذایی حاوی آهن مثل گوشت، مرغ، ماهی، جگر، حبوبات و سبزی‌های سبز تیره مثل جعفری در برنامه غذایی روزانه استفاده كنید.
از انواع مغزها مثل گردو، بادام، پسته و انواع خشکبار مثل برگه‌ها ،توت خشک، کشمش و خرما که منابع خوب آهن هستند، به عنوان میان‌وعده استفاده نمایید.
مصرف منابع غذایی ویتامین C مثل سبزی‌های تازه و سالاد (شامل گوجه فرنگی، کلم، گل کلم، فلفل دلمه‌ای ) و همچنین چاشنی‌هایی مثل آب لیمو و آب نارنج تازه به جذب آهن غذا کمک می‌کند، پس مصرف آنها را افزایش دهید.
برای جذب بهتر آهن غذا و همچنین كاهش اختلالات گوارشی از مصرف چای، قهوه و دم کرده‌های گیاهی حداقل یک ساعت قبل از غذا و یک تا دو ساعت پس از غذا خودداری كنید. مناسب‌ترین زمان مصرف قرص آهن، پس از غذا و یا شب قبل از خواب است.
در برنامه غذایی خود از غلات و حبوبات جوانه زده استفاده کنید. این مواد میزان جذب آهن را تقریبا دو برابر می‌كنند.
نانی که از خمیر ورنیامده و با جوش شیرین تهیه شده باشد، جذب آهن را کاهش می‌دهد و بهتر است مصرف آنها محدود شود.
اگر حتی مقدار کمی گوشت به غذاهای گیاهی اضافه کنید (مانند عدس پلو به همراه کمی گوشت) جذب آهن غذا از منابع گیاهی، افزایش می‌یابد.
توجه: برای ساخته شدن گلبول قرمز خون، بدن علاوه بر آهن، به موادمغذی مختلفی مثل اسیدفولیک، ویتامین B12، B6، ویتامین C و پروتئین نیاز دارد. بنابراین کلیه مادران باردار در شرایط عادی باید علاوه بر قرص‌های آهن، قرص اسیدفولیک و مولتی ویتامین را مطابق دستور زیر مصرف نمایند:
قرص اسیدفولیک: مصرف این مکمل باید سه ماه قبل از بارداری شروع شود و برای خانم‌های بارداری که از قبل تصمیم بارداری نداشته‌اند، به محض اطلاع از بارداری مصرف روزانه یك عدد قرص اسیدفولیک تا پایان بارداری توصیه می‌شود.
مولتی ویتامین: کلیه خانم‌های باردار از شروع هفته شانزدهم بارداری تا سه ماه پس از زایمان باید روزانه یکعدد قرص مولتی ویتامین مصرف كنند. البته نوع قرص (دوز دارو) و نحوه مصرف باید توسط متخصص تعیین شود.
نکته: از شروع هفته شانزدهم بارداری که قرص مولتی ویتامین مصرف می‌شود، در صورتی که این قرص‌ها حاوی 400 میکروگرم اسیدفولیک باشند، مصرف قرص اسیدفولیک باید قطع شود و در غیر این صورت مصرف هر دو مکمل مذکور در دوره‌های زمانی تعیین‌شده ضروری است.
