گفت‌وگو: فاطمه شمایلی
نگاهی به حضور دانشجویان دختر در تسخیر سفارت آمریکا در ایران
انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، یکی از نقاط عطفی بود که کارکردهای اجتماعی زنان را تغییر داد.
در واقع آنچه در دوران پیش از انقلاب اسلامی در ایران از سوی حاکمیت، در مورد زنان تبلیغ و ترویج می‌شد، دادن نقش اجتماعی به زنان بود که جنبه تبلیغی داشته باشد.
الگوی زن پیشرو در آن دوران، زنی بود که به‌مانند غربی‌ها لباس بپوشد، به زیبایی ظاهر اهمیت دهد و مراودات اجتماعی خود را فراخ‌تر و شبیه به غربی‌ها کند.
در این الگوی تبلیغی عموماً از ذهنیت زنان، سیاست‌زدایی می‌شد و تفکر زنان بیشتر به سمت مصرف‌گرایی سوق پیدا می‌کرد.
البته طبیعی بود که بافت اجتماعی ایران، چنین الگویی را برای زن نپذیرد و این روایت از زنانگی را پس بزند؛ چرا که باورهای رسوخ‌یافته در بافتار ذهنی ایرانیان، قداست زنانه را می‌طلبید و از سوی دیگر، به‌دلیل نفوذ پرقدرت دین اسلام در تفکر جامعه ایران، الگوی مورد حمایت حاکمیت، طرد می‌شد.
ظهور و بروز جنبش‌های سیاسی در ایران، اگرچه در ابتدا رنگ و بوی مردانه داشت و خود این امر نیز، منشعب از نگرش مردسالارانه جامعه ایرانی بود، اما رفته‌رفته نقش زنان در مبارزات سیاسی پررنگ‌تر شد تا جایی که در اوان پیروزی انقلاب، کارکرد اجتماعی زنان، بر مدار سیاست قرار گرفت.
نهضتی مدیون زنان
یکی از جملات ماندگار حضرت امام خمینی (ره) در رابطه با انقلاب و نقش زنان، بسیار قابل تأمل است.
ایشان در یکی از بیانات خود، فرموده بودند: «ما نهضت خودمان را مدیون زنان می‌دانیم.» این یکی از کلیدی‌ترین و طلایی‌ترین تحلیل‌هایی است که به نقش زنان در مبارزه سیاسی انقلاب اسلامی می‌پردازد.
بنابراین روایت نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی، با نگرش‌های سیاسی گوناگون و از طیف‌های مختلف، نیازمند واکاوی‌های تاریخی مبسوطی است چرا که این انقلاب، به بیان معمار خود، نسبت به زنان دینی اساسی دارد.
زنان در طول انقلاب اسلامی، در دو جبهه به مبارزه مستقیم و غیرمستقیم می‌پرداختند.
وجه مستقیم آن، حضور در تظاهرات‌ها و دادن شعار علیه هنجارهای ناروای حکومت شاهنشاهی بود که قطعاً تاثیرگذار بود و حضرت امام خمینی (ره) در این رابطه اعتقاد داشتند که مردها به تبع زن‌ها به خیابان‌ها می‌ریختند و روحیه می‌گرفتند.
یعنی حضور زنان در تظاهرات باعث دلگرمی مردان می‌شد که نیمی از جامعه که همواره در برابر تبلیغ مصرف‌گرایی بود، اینک آزرده‌خاطر از وضع موجود، علیه ساختارها شوریده است.
اما وجه غیرمستقیم این مبارزات، آماده کردن همسران و فرزندان برای حضور در تظاهرات و عدم مخالفت با آن‌ها در مبارزه است حتی اگر به‌قیمت از دست دادن مردان بود.
دختران کجای ماجرا بودند؟
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی وقتی محمدرضا پهلوی به آمریکا فراری شده بود، یک اتفاق خاص در روز 13 آبان‌ماه سال 1358 رخ داد؛ سفارت ایالات متحده آمریکا در ایران که بعدها به لانه جاسوسی مشهور شد، توسط دانشجویان پیرو خط امام، تسخیر شد.
در این نوشته سعی بر آن نداریم که دلایل، چگونگی، عواقب و پایان تسخیر لانه جاسوسی را تشریح کنیم که در این باره، مطالب بسیار زیادی در مجلات، کتاب‌ها و مصاحبه‌های مختلف انتشار یافته است و تقریباً بازخوانی این رویداد، بارها و بارها از زبان‌ها و قلم‌های حاضران در صحنه و دیگرانی که در جریان رویداد نبودند، به‌گوش اکثر ایرانیان رسیده است.
در این گزارش سعی داریم که به نقش سیاسی زنان در تسخیر سفارت ایالات متحده در ایران بپردازیم که حضرت امام خمینی (ره) از آن به‌عنوان انقلاب دوم یاد کردند.
اینکه زنان و دانشجویان دختر پیرو خط امام، چه نقشی در جریان این رویداد بزرگ داشتند؟ کدام زنان و دختران ایرانی توانستند در این امر بزرگ مشارکت داشته باشند؟
این حرکت انقلابی، چه عواقبی برای زنان و دختران شرکت‌کننده در جریان تخسیر داشت؟ و در واقع روایت زنانه تسخیر لانه جاسوسی، چه نکاتی دارد؟ و دانشجویان دختر چه خاطراتی از این رویداد تاریخی دارند؟
بانوی سبز
قطعاً معروف‌ترین چهره در تسخیر سفارت ایالات متحده در ایران، خانم معصومه ابتکار است.
او نخستین زن ایرانی است که پس از انقلاب اسلامی، وارد هئیت دولت شده است.
او بیشتر به‌خاطر نقش خود در تسخیر لانه جاسوسی معروف شد و بعدها 8 سال در دو دولت اصلاحات رئیس سازمان محیط‌زیست کشور شد.
بعد از هشت سال و با آغاز دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی در سال 1392، دوباره به کرسی ریاست سازمان محیط‌زیست تکیه زد اما با شروع دور دوم ریاست‌جمهوری روحانی، از سازمان محیط‌زیست رفت و به‌عنوان معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهور ایران معرفی شد.
او در جریان تسخیر لانه جاسوسی، به‌دلیل تسلط به زبان انگلیسی، بیشتر به‌عنوان مترجم در جریان این رویداد قرار داشت.
او بعدها کتابی به زبان انگلیسی از جریان تسخیر با عنوان «Takeover Tehran» نگاشت که این کتاب در کانادا و توسط انتشارات تالون‌بوکز منتشر شد و بعدها با عنوان «صراع فی طهران» به‌عربی و «تسخیر» به زبان فارسی ترجمه شد.
البته خانم ابتکار در عرصه محیط‌زیست هم چهره‌ای موفق از خود برجای گذاشته است.
به‌طوری که او در سال 2006 از سوی سازمان ملل متحد به‌دلیل تلاش‌هایش در سازمان حفاظت از محیط‌زیست ایران، به‌عنوان یکی از هفت «قهرمان زمین» مورد تقدیر قرار گرفت.
درجه مصونیت برای انقلاب
روزنامه گاردین در پنجم ژانویه سال 2008 نام 50 نفر از رهبران محیط زیست را به‌عنوان کسانی که می‌توانند کره زمین را نجات دهند، منتشر کرد که نام معصومه ابتکار نیز در میان آنان بود.
در سال 2012 نیز نام خانم ابتکار، برای چندمین بار توسط سالنامه چهره‌های منتقد مسلمان در جهان در فهرست 500 چهره با نفوذ جهان اسلام در بخش سیاسی قرار گرفت.
هم‌چنین بنیاد انرژی گلوب، جایزه افتخاری انرژی گلوب را برای یک عمر دستاورد این بنیاد، به خانم ابتکار اعطا کرد.
ولفگانگ نیومن، بنیانگذار این جایزه، چهارشنبه نهم بهمن‌ماه سال 1392 طی آیینی در برج میلاد تهران، این جایزه را خانم ابتکار تحویل داد.
این جایزه به‌دلیل تعهد، احساس مسئولیت، صراحت لهجه و تلاش‌های خانم ابتکار، برای جلب توجه شهروندان و آگاهی‌بخشی به افکار عمومی در مورد ضرورت حفظ محیط زیست، به او اهدا شد.
در سال 1396 خانم ابتکار، طی گفت‌وگویی با خبرگزاری خبر‌آنلاین ضمن بازگویی برخی از خاطرات، بیان کرده بود: «تسخیر سفارت آمریکا یک درجه مصونیت برای انقلاب به‌وجود آورد و البته تسخیر عوارضی هم داشت اما اینکه فکر کنیم همه بدبختی‌ها از تسخیر سفارت آمریکا شروع شد، موضوعی است که آمریکایی‌ها خیلی دوست دارند، آن را القا کنند در حالی‌که این‌طور نیست.»
از سفارت تا استشهادیون
یکی دیگر از چهره‌هایی که در جریان تسخیر لانه جاسوسی در آبان‌ماه سال 1358 حضوری پررنگ‌تر داشت، خانم فروز رجائی‌فر، دبیر کل استشهادیون ایران است.
خانم رجائی‌فر نیز به‌دلیل تسلط به زبان انگلیسی، علاوه بر کار میدانی و مبارزاتی، تقریباً نقش مترجم را در جریان تسخیر لانه جاسوسی نیز داشت.
نکته جالب در رابطه با خانم رجائی‌فر این است که او در دوران تسخیر سفارت ایالات متحده در ایران، در داخل لانه جاسوسی، مراسم عقد و ازدواج خود را انجام داد.
خانم رجائی‌فر طی گفت‌وگویی با روزنامه شرق، در پاسخ به‌سوالی مبنی بر عدم جنسیت‌زدگی در جریان تسخیر لانه جاسوسی گفته بود: «اتفاقاً اینجا مسئله جنسیتی و زنانه ـ مردانه کردن نیست. برعکس می‌خواهیم مسئله حضور زنان را از بُعد انسانی ببینیم.
ما می‌خواهیم از جنسیت عبور کنیم و یک پنجره به ماجرای تاریخی اشغال لانه جاسوسی باز کنیم و بگوییم اسلام اجازه داده است زنان شایسته با رعایت شئون و حجاب اسلامی، مانند مردان شایسته، فعالیت اجتماعی و سیاسی ـ حتی در این سطح بسیار حساس رویارویی با ابرقدرت‌ها ـ داشته باشند.
از نگاه من تاکید بر این قابلیت‌ها، همراه با مبانی اعتقادی می‌تواند برای دختران فعال امروزی راهگشا باشد و قدرت مانور جریان‌های ارتجاعی متحجر را هم محدود کند.»
بانوی همیشه مبارز
از دیگر بانوانی که در جریان تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در ایران، حضوری پررنگ داشت و بعدها هم سلحشورانه پای آرمان‌های اصیل انقلاب اسلامی در جبهه‌های مختلف ایستاد، می‌توان از خانم ملیحه نیشابوری یاد کرد.
خانم نیشابوری از جمله بانوانی است که در زمان جوانی، جزء فعالان انقلاب اسلامی بوده است.
فعالیت در عرصه‌های دانشگاه در اوایل انقلاب، اجرای امور فرهنگی در شهرستان‌های مرزی کشور، حضور در رویداد تسخیر لانه جاسوسی آمریکا به‌همراه دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، حضور در جبهه‌های کردستان از جمله فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خانم نیشابوری است. نکته قابل تأمل در زندگی خانم نیشابوری، حضور بیش از 60 ماه در جبهه‌های دفاع مقدس است.
او در گفت‌وگویی با خبرگزاری فارس در رابطه با دلایل تخسیر لانه جاسوسی گفته بود: «مسئله ما انجام تکلیف بود. تکلیف ما هم شکست ابرقدرتی آمریکا بود و با جلوگیری از دخالتش در کشور و بستن جاسوس‌خانه‌اش در ایران بود که به این اهداف رسیدیم. البته این هدف که شاه برگردد، جواب نداد.
بعد هم طولانی شدن این قضیه و درگیری‌هایی که بنی‌صدر با ما داشت و کلاً با این قضایا مخالف بود و می‌گفت که گروگان‌ها را پس دهید و علناً هم مخالفت می‌کرد تا اینکه قضیه به مجلس سپرده شد.»
از تسخیر تا جنگ با تبعیض
مرحوم فریده ماشینی از دیگر چهره‌هایی بود که به‌عنوان یک زن در وقایع تسخیر سفارت آمریکا در ایران، حضور یافته بود.
او همواره در فضای سیاست ایران، به ایفای نقش می‌پرداخت و همواره در قالب فعالیت‌های حزبی، به بیان عقاید خود می‌پرداخت.
او ضمن ادامه فعالیت‌های سیاسی، مطالبات خود در زمینه بهبود حقوق زنان را نیز به میدان سیاست وارد کرد.
مطالباتی چون تغییر قوانین تبعیض‌آمیز، اشتغال زنان، ارتقای مشارکت سیاسی زنان و ایستادگی در مقابل طرح‌های ضدزن.
مرحوم فریده ماشینی اعتقاد داشت هیچ تضادی بین قرآن و کنوانسیون امحای کلیه اشکال تبعیض علیه زنان وجود ندارد و بیان می‌کرد: «ما باید با تصویب کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان و ارتقای آینده زنان‌مان الگویی برای جهان باشیم.»
او تحقق دموکراسی را منوط به ایجاد فضای مساوی و عادلانه برای عرضه توانایی‌های زنان در مدیریت کلان کشور می‌دانست.
به گفته ناهید کشاورز، جامعه‌شناس و فعال حقوق زنان، فریده ماشینی یکی از پیشروان اندیشه فمینسیم اسلامی در ایران بود و تلاش داشت با پررنگ کردن تفسیرهای برابری‌خواهانه از اسلام در حوزه زنان، موقعیت زنان را بهبود بخشد. فریده ماشینی در 10 خردادماه سال 1391 در اثر ابتلا به سرطان در بخش آی‌سی‌یو بیمارستان آتیه تهران دار فانی را وداع گفت.
روایت مغفول‌مانده
در جریان تسخیر لانه جاسوسی آمریکا زنان و دختران دیگری نیز بودند که در انقلاب دوم شرکت داشتند اما در واقع به‌طور دقیق نمی‌توان گفت که چند درصد از دانشجویان پیرو خط امام که سفارت را تسخیر کردند، بانوان بودند.
در واقع علی‌رغم همه بازخوانی‌های مکرر ماجرا، نیمه زنانه قضیه تسخیر که حاکی از حضور دختران دانشجو در آن دوران است، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
اینکه چند نفر از آن جمع 400 نفری، زن بودند، آن روزها در سفارت تسخیرشده چه می‌کردند، و الان مشغول چه کاری هستند را کمتر می‌دانیم.
همه آن‌ها مثل معصومه ابتکار، فروز رجائی‌فر یا مرحوم فریده ماشینی شناخته نشدند.
اینکه ماجرای تسخیر سفارت هر سال با کمترین توجه به نقش زنان تعریف می‌شود احتمالاً به‌خاطر عدم تمایلی است که از سوی برخی از دختران حاضر در ماجرا برای روایت زنانه قضیه است.
برای مثال کسی مثل ابراهیم اصغرزاده بارها در این باره با رسانه‌ها گفت‌وگو کرده است اما همسر وی خانم طاهره رضازاده که در جریان تسخیر حضور داشت، هیچ‌گاه حاضر به روایت ماجرا نشده است.
البته در این بین با جست‌وجو در روایت‌های تاریخی به نام‌هایی مانند شیبا ملک و زهرا امی، بهجت مرتضوی، فائزه مصلحی، زهره‌سادات نظری و دیگران نیز برمی‌خوریم.
