زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

به قلم : کیهانه کوهی ، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم تغذیه ، دانشگاه علوم پزشکی لرستان

زیر نظر : دکتر ابراهیم فلاحی ، متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی و استاد دانشگاه علوم پزشکی لرستان

تحریریه زندگی آنلاین : سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) یکی از شایع‌ترین اختلالات متابولیکی - غدد درون‌ریز در زنان در سنین باروری هست که علیرغم پیشرفت قابل توجه در درک پاتوفیزیولوژی این اختلال در طی 20 سال گذشته، هنوز هم بسیاری از درمانگران در تشخیص این بیماری دچار مشکل هستند. اخیراً شیوع PCOS در سراسر جهان مورد مطالعه قرار گرفته است و میزان آن بین 2 تا 26 درصد ذکر شده است.

معیار روتردام

در سال 2003 کارگاهی در روتردام یک معیار تشخیصی جدید به نام معیارهای روتردام را ایجاد کرد که بر اساس این معیار تشخیص بیماری مستلزم حضور حداقل دو شرط از سه شرط زیر است: الف- اولیگومنوره / عدم تخمک‌گذاری (فاصله بین بروز چرخه‌های قاعدگی بیشتر از 35 روز طول می‌کشد و در کل سال 10 دوره یا کمتر قاعدگی رخ می‌دهد)، ب- هیپرآندروژنیسم بالینی (شامل بروز هیرسوتیسم، آکنه و آلوپسی) و بیوشیمیایی (وجود غلظت بیش از حد آندروژن‌ها در گردش خون در نمونه‌های اندازه‌گیری شده بیماران در آزمایشگاه)، و ج- تخمدان پلی‌کیستیک (≥12 فولیکول در هر تخمدان هر کدام به اندازه 2 تا 9 میلی‌متر).

بیشتربخوانید:

هرآنچه که باید درباره رژیم کتو بدانید

سایر تظاهرات اصلی PCOS به شرح زیر است

ترشح بیش از حد هورمون لوتئینیزه، اختلالات متابولیک، هیپرانسولینمی، مقاومت به انسولین، عدم تحمل گلوکز، دیس‌لیپیدمی، هیرسوتیسم، آکنه، چاقی، دیابت نوع دوم و ناباروری.

 عوارض

عوارض طولانی‌مدت مختلف این بیماری شامل حوادث قلبی عروقی، سرطان آندومتر و اختلالات روانی مانند استرس و افسردگی هستند.

 علت

ژنتیک، مقاومت به انسولین و التهاب همگی با تولید بیش از حد آندروژن‌ها مرتبط بوده و مقادیر بالای آندروژن‌ها می‌تواند با ممانعت از تولید هورمون توسط تخمدان‌ها از تولید تخمک‌های طبیعی جلوگیری کند، با این حال علت ابتلا به PCOS همچنان مشخص نیست. امروزه مشخص شده که دیس‌لیپیدمی نقش مهمی در توسعه PCOS ایفا می‌کند. ناهنجاری‌های چربی، از جمله افزایش سطوح لیپوپروتئین با چگالی کم (LDL) و تری‌گلیسیرید و کاهش سطح لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL)، اغلب در زنان مبتلا به PCOS یافت می‌شود.

کربوهیدرات و رژیم کتوژنیک

مصرف کربوهیدرات، به ویژه با شاخص گلیسمی بالا باعث افزایش سریع سطح گلوکز خون و در نتیجه، افزایش جبرانی در میزان تولید انسولین می‌شود، بنابراین کاهش محتوای کربوهیدرات‌های موجود در غذا از طریق اقدام انتخابی بر روی اکسیداسیون چربی ممکن است اثرات مثبت بیشتری بر PCOS نسبت به رژیم‌های کم‌کالری استاندارد داشته باشد. در این سناریو، رژیم کتوژنیک که یک پروتکل تغذیه‌ای حاوی کربوهیدرات کمتر از 30 گرم در روز (5 درصد کل انرژی دریافتی) همراه با افزایش نسبی در بخش پروتئین و چربی آن است، به عنوان یک رویکرد مؤثر در درمان عدم تعادل متابولیکی این بیماران (به دلیل مقاومت به انسولین) و بنابراین به عنوان یک درمان احتمالی در آنها مورد توجه قرار گرفته است. از طرفی هم مطالعات اخیر نشان داده‌اند که رژیم غذایی کتوژنیک باعث کاهش وزن، بهبود مقاومت به انسولین، صرع و بیماری‌های عصبی می‌شود.

 بیشتربخوانید:

نتایج مطالعات انجام شده

در سال 2023 در مطالعه‌ای در لاهور پاکستان 80 شرکت‌کننده مبتلا به PCOS با سنین بین 18 تا 45 سال و BMI >30 kg/m2 به مدت 45 روز به دو گروه تقسیم شدند (یک گروه 40 نفره تحت رژیم کتوژنیک (پروتئین 1.1–1.2 g/kg/day، کربوهیدرات کل 30 g، انرژی کل 600 kcal و دریافت روزانه حداقل 2 لیتر آب) و گروه 40 نفره دوم هم تحت رژیم مدیترانه‌ای (55 درصد کل انرژی از کربوهیدرات خصوصاً غلات کامل، 25 درصد از چربی خصوصاً PUFA، 20 درصد از پروتئین خصوصاً ماهی و حبوبات). در انتها مشاهده شد در افراد تحت رژیم کتوژنیک کلسترول تام، تری‌گلیسیرید و LDL کاهش و HDL افزایش معنادار داشتند.

در مطالعه سال 2023 در بولونیا ایتالیا 15 خانم مبتلا به PCOS تحت رژیم کتوژنیک با محدودیت کالری بالا (600-800 کیلوکالری) و 15 خانم مبتلا به PCOS تحت رژیم مدیترانه‌ای به مدت 16 هفته تحت بررسی بودند و نتایج در گروه رژیم کتوژنیک برای کلسترول تام و HDL به صورت کاهشی بوده و برای تری‌گلیسیرید و LDL معنادار نبود.

در مداخله‌ای از نوع pre-post, single-arm study سال 2021 در فوجی ایتالیا 17 خانم مبتلا به PCOS و دارای اضافه وزن و چاق با BMI > 25 به مدت 45 روز تحت رژیم کتوژنیک بوده که در نهایت نتایج کاهش کلسترول تام، تری‌گلیسیرید و LDL و افزایش HDL را نشان داد.

در سال 2020 در پادوا ایتالیا 14 خانم دارای اضافه وزن و مبتلا به PCOS پس از 12 هفته رژیم کتوژنیک تعدیل یافته (KEMEPHY diet)، یک پروتکل کتوژنیک یوکالریک (حدود 1600/1700 کیلوکالری در روز)) دریافت کردند و نتایج به شکل کاهش کلسترول تام، تری‌گلیسیرید و LDL و افزایش HDL بود.

در مداخله آینده‌نگر سال 2021 در پکن با هدف بررسی اثر رژیم غذایی کتوژنیک در بین 81 نفر شرکت‌کننده زن مبتلا به PCOS و اختلال در عملکرد کبد و دارای اضافه وزن در مدت 12 هفته که از این تعداد 8 نفر در گروه رژیم غذایی کتوژنیک (1300-1700 کیلوکالری و شامل 5 تا 10 درصد کربوهیدرات (50 گرم در روز)، 18-27 درصد پروتئین و 75 -70 درصد چربی) بودند و 10 نفر در گروه شاهد قرار داده شدند. در نهایت تفاوت آماری معناداری بین و درون گروه‌ها از نظر تغییر پروفایل لیپیدی خون مشاهده نشد.

در سال ۲۰۲۳ در رم پس از ۹۰ روز ارزیابی و مقایسه اثر احتمالی دو رژیم کتوژنیک بسیار کم‌کالری (VLCKD) (۴۲ نفر، دریافت روزانه ۸۰۰ کیلوکالری که شامل ۲۰ درصد کربوهیدرات (۲۵ گرم در روز)، ۵۰ درصد پروتئین (۶۷ گرم در روز) و ۳۰ درصد چربی (۶۷ گرم در روز) بود) و رژیم مدیترانه‌ای (۴۲ نفر، دریافت روزانه ۱۴۰۰ کیلوکالری که شامل ۵۵ درصد کربوهیدرات (۱۰ درصد از نوع قند ساده)، ۱۵ درصد پروتئین و ۳۰ درصد چربی بود) بر خانم‌هایی که قبل از دسترسی به تکنیک‌های IVF تحت درمان با این رژیم‌ها قرار گرفتند، شاهد  کاهش کلسترول و افزایش معنادار HDL در گروه رژیم غذایی کتوژنیک بودیم.

در مطالعه کوهورت آینده‌نگر سال 2022 در پکن، خانم‌های مبتلا به POCS با BMI ≥24 kg/m2 با توجه به غلظت اسید اوریک سرم پایه آنها در زمان ثبت نام به دو گروه مداخله‌ای هیپراوریسمی (27 نفر، (serum uric acid concentration ≥7 mg/dl و گروه غیر هیپراوریسمی (28 نفر) تقسیم شدند و هر دو گروه به مدت 12 هفته رژیم کتوژنیک دریافت کردند که در نهایت نتایج فقط برای تری‌گلیسیرید و در هر دو گروه به شکل معنادار کاهش یافت.

در سال 2023 در مکزیک 12 خانم دارای اضافه وزن و مبتلا به PCOS به مدت 14 هفته رژیم کتوژنیک دریافت کرده که در نهایت فقط شاهد کاهش تری‌گلیسیرید بوده و HDL تغییر معناداری نداشت.

در مطالعه آینده‌نگر از نوع Single arm در سال 2021 در میشیگان آمریکا 29 خانم مبتلا به POCS با 25 BMI ≥ به مدت 16 هفته تحت رژیم کتوژنیک بوده و نتایج آزمایشات خون به شکل کاهش معنادار LDL بود.

در مطالعه‌ای به شکل پایلوت در سال 2005 در کارولینای شمالی 5 نفر خانم مبتلا به POCS با 27 BMI ≥ به مدت 24 هفته تحت رژیم کتوژنیک بوده و در نهایت هیچ اثر معنادار آماری در نتایج پروفایل لیپیدی خون مشاهده نشد.

نتیجه‌گیری

  این نتایج بیشتر به زنان دارای اضافه وزن و چاق مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک محدود است و تحقیقات بیشتری برای ارزیابی مزایای رژیم کتوژنیک در زنان با وزن طبیعی، ولی مبتلا به PCOS موردنیاز است.

 با آنکه در دوره‌های زمانی کوتاه‌تر هم نتایج مثبت در رابطه با بهبود پروفایل لیپیدی در بیماران مبتلا به PCOS دیده شد (مطالعات با مدت زمان 45 روز)، اما در بالین مدت زمان تجویز رژیم کتوژنیک هنوز هم یک سؤال است: هیچ مدرکی از عوارض جانبی در کوتاه مدت وجود ندارد و اطلاعات کمتری در مورد رژیم‌های غذایی در درازمدت در دسترس است.

 مطالعات انجام شده رژیم‌ها را با کالری‌های متفاوت بررسی کردند و به همین دلیل به تحقیقات بیشتری برای تعیین مکانیسم مولکولی این رژیم در بهبود بیماران نیاز هست.

 با وجود اطلاعات به دست آمده، «رژیم غذایی باروری» هنوز شناسایی نشده است و آن هم به این دلیل است که هر فرد دارای یک ژنوم، پروتئوم، متابولوم، میکروبیوم، و اکسپوزوم منحصر به فرد است که همین امر زمینه‌ساز سوگیری مطالعات و استراتژی‌های تغذیه‌ای به سمت رژیم درمانی شخصی متناسب با ویژگی‌های فردی خواهد بود.

با توجه به نتایج به دست آمده از تمام مطالعات مورد بررسی و ضد و نقیض بودن اثرات این رژیم بر اجزای پروفایل لیپیدی خون، نیاز به انجام تحقیقات کامل‌تر با جامعه آماری بیشتر و برای مدت زمان طولانی‌تر است تا بتوان با قطعیت بیشتری در رابطه با تأثیر این رژیم بر بهبود بیماران مبتلا به PCOS سخن گفت.