زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

 غزاله اسلامیان، دانشجوی دکتری تخصصی علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

شبکه تنظیم اشتها متشکل از سلول­‌های عصبی می­باشد که در اشتها یا بی اشتهایی نقش دارند. این سلول­های عصبی در هسته­های مختلف هیپوتالاموس و برخی دیگر از نواحی مغ گسترده­اند. سلول­های عصبی مؤثر در اشتها و بی اشتهایی با یکدیگر در ارتباط بوده و بر روی فعالیت یکدیگر اثر می­گذارند. به علاوه پیام­های صادره از نواحی دیگر سیستم عصبی و همچنینی پیام­های عصبی و هورمونی صادره از بافت­های محیطی نیز می­توانند بر روی این شبکه اثر بگذارند.

امروزه جهت توضیح در مورد نحوه تنظیم دریافت مواد غذایی در بدن، به جای تفکیک هسته‌­های هیپوتالاموسی به دو بخش تحت عنوان مراکز سیری و گرسنگی، اصطلاحا از شبکه تنظیم اشتها استفاده می­‌شود. جایگزین شدن شبکه تنظیم اشتها به جای مراکز سیری و گرسنگی، به دلیل آن است که اگر در مراکزی که تحت عنوان مراکز سیری یا گرسنگی شناخته شده ­اند نوروترنسمیترهای ایجاد کننده اشتها تزریق شود، باعث ایجاد اشتها و اگر نوروترنسمیترهای بی اشتهایی تزریق گردد باعث از بین رفتن اشتها و ایجاد احساس سیری می­‌شود. به همین دلیل تفکیکی هسته­‌های هیپوتالاموسی به دو بخش تحت عنوان مراکز سیری و گرسنگی دیگر صحیح به نظر نمی­رسد.

هنگام دیدن، بو کردن و چشیدن مواد غذایی و همچنین شنیدن مطلبی در مورد مواد غذایی، به ترتیب رسپتورهای بینایی، بویایی، چشایی و شنوایی تحریک می­‌شوند و از طریق اعصاب حسی، سیگنال‌­های عصبی را به شبکه تنظیم اشتها ارسال می­‌نمایند و باعث می­شوند که در فرد احساس اشتها یا عدم اشتها به وجود آید که این امر بستگی به میزان تحریک سلول­‌های عصبی ایجاد کننده اشتها و بی اشتهایی دارد.

مصرف مواد غذایی باعث تحریک پیرنده­‌های دهانی – حلقی موجود در نواحی دهان و حلق می­گردد و سپس این رسپتورها به شبکه تنظیم اشتها پیام می­فرستند و باعث به وجود آمدن احساس سیری می­شوند. این احساس سیری معمولا 20 تا 40 دقیقه طول می­‌کشد. هرچقدر مواد غذایی بیتر جویده شوند، تماس مواد غذایی با این گیرنده­ها بیشتر صورت می­گیرد و در نتیجه احساس سیری زودتر به وجود می­آید.

به همین دلیل به افراد چاق توصیه می­شود که غذاها را خوب بجوند و در رژیم غذایی خود از مواد غذایی حاوی فیبر از جمله میوه‌­ها و سبزی­‌ها استفاده کنند؛ چرا که مواد غذایی حاوی فیبر دارای بافت محکمی می‌­باشند و بایستی قبل از بلعیدن به میزان بیشتری جویده شوند و این مطلب یکی از دلایل موجود در زمینه اثر فیبرها در ایجاد احساس سیری می­باشد. البته باید توجه داشت که احساس سیری به وجود آمده به دلیل تحریک رسپتورهای دهانی – حلقی هم از نظر مدت و هم از نظر شدت کمتر از احساس سیری به وجود آمده به دلل اتساع دستگاه گوارش، پس از مصرف مواد غذایی می­باشد.

ورود مواد غذایی مصرف شده به معده و روده سبب اتساع آن­ها می­گردد. اتساع معده و روده باعث تحریک گیرنده­های مکانیکی موجود در جدار معده و روده می­شوند. این گیرنده­های مکانیکی تحریک شده، پام­هایی را به شبکه تنظیم اشتها می­فرستند که این امر سبب به وجود آمدن احساس سیری می­شود.

فیبرها از طریق این مکانیسم نیز می­توانند باعث حالت سیری شوند چرا که فیبرهای موجود در مواد غذایی به ویژه فیبرهای محلول از طریق خاصیت نگهداری اب باعث افزایش ویسکوزیته محتویات معده و ایجاد حالت ژل‌ه­ای می­شوند. به همین دلیل تخلیه معده با تأخیر صورت می­گیرد و این امر باعث تحریک بیشتر گیرنده-های کششی و ایجاد سیری می­شود. هورمون­های مترشحه از سلول­های مخاطی دستگاه گوارش نیز به شبکه تنظیم اشتها پیام می­فرستند و منجر به ایجاد حالت سیری و گرسنگی می­شوند.

افزایش غلظت قند خون پس از مصرف مواد غذایی حاوی کربوهیدرات، با تأثیر بر برخی از هسته­‌های هیپوتالاموس منجر به افزایش استفاده از قند توسط سلول­‌ها شده و منجر به احساس سیری می­شود. برخی پژوهش­‌ها نشان داده اند که مصرف پروتئین و در نتیجه افزایش اسیدهای آمینه موجود در خون باعث ایجاد احساس سیری می­شود.

چون بعضی از آسید امینه­‌ها پیش ساز برخی از نوروترنسمیترهای مؤثر در تنظیم اشتها هستند، لذا افزایش غلظت این اسیدهای آمینه در خون منجر به افزایش سنتز نوروترنسمیترهای مؤثر در تنظیم اشتها می­گردد از جمله این اسیدآمینه­‌ها تریپتوفان است که پیش ساز نوروترنسمیتر سروتونین می­باشد که افزایش غلظت آن در هیپوتالاموس باعث کاهش دریافت مواد غذایی می­گردد. برخی پژوهش­ها نشان دادند که افزایش غلظت چربی­‌های خون پس از تجویز وریدی تری گلیسیریدها سبب کاهش اشتها و به وجود آمدن احساس سیری از طریق اثرگذاری بر برخی از هسته‌­های هیپوتالاموس در شبکه تنظیم اشتها می­گردد.

زمانیکه درجه حرارت بدن بالا می­رود، هیپوتالاموس خلفی به شبکه تنظیم اشتها نیز سیگنال می­فرستد و این امر سبب کاهش اشتها و کاهش دریافت مواد غذایی و در نتیجه کاهش اثر گرمازایی ناشی از مصرف مواد غذایی می­گردد و به این ترتیب باعث کاهش ایجاد حرارت در بدن می­شد.

اما هنگامیکه درجه حرارت بدن پایین می­آید، پیام­‌های فرستاده شده از هیپوتالاموس خلفی به شبکه تنظیم اشتها، باعث افزایش اشتها و افزایش مصرف مواد غذایی می­شوند و به این ترتیب سبب افزایش تولید حرارت در بدن می­‌شوند. پژوهش­ها نشان داده ­اند که تغییرات درجه حرارت محیط (و در نتیجه تغییرات درجه حرارات بدن) فقط بر روی اندازه وعده ­های غذایی تأثیر می­گذارد و بر روی تعداد دفعات مصرف مواد غذایی اثری ندارد.