زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر بهار عظمتی، متخصص تغذیه

آب بدن:

به طور كلي محتوي آب بدن قبل و بعد از ماه رمضان متفاوت نيست. اما در طي ماه رمضان علايم كم آبي بروز مي كند كه با افزايش هماتوكريت، هموگلوبين، و اسمولاريتي پلاسما شناخته مي شود. اين حالت كم آبي بدنبال كاهش دريافت مايعات اتفاق مي افتد. در طي چهار هفته روزه داري، اسمولاريتي ادرار به طور قابل ملاحظه اي افزايش مي يابد اما سديم و پتاسيم سرم تغيير قابل ملاحظه اي نمي كند. با اين حال، ميزان پتاسيم به طور عمده در صبح ها كاهش مي يابد و در بعد از ظهرها افزايش مي يابد.

شمارش سلولهاي خوني و درصد هموگلوبين:

در ماه رمضان پارامترهاي هماتولوژيكي مخصوصا شمارش گلبولهاي قرمز و هموگلوبين تغييرات جزيي را نشان مي دهد. در ابتدا شمارش گلبولهاي قرمز و درصد هموگلوبين كاهش مي يابد و بعد از اتمام ماه رمضان دوباره به حالت قبلي بر مي گردد. تغييرات قابل ملاحظه اي نيز براي گلبولهاي سفيد و هماتوكريت اتفاق نمي افتد.

در طي ماه رمضان متابوليسم كربوهيدرات ها، پروتئين ها و چربي به طور قابل ملاحظه اي تحت تاثير قرار نمي گيرد. اما ممكن است اسيد اوريك و اوره مقداري افزايش يابد كه اين به دليل كم آبي در طي اين ماه ايجاد مي شود. دليل ديگر براي افزايش موارد مذكور، كاهش فيلتراسيون گلومرولي و كاهش كليرانس اسيد اوريك در كليه است. در افرادي كه اسيد اوريك بالا دارند اين موضوع مي تواند نگران كننده باشد.

اما در افراد سالم اين افزايش قابل توجه نيست. به دليل كاهش دريافت مايعات، تغيير در مايعات و الكتروليتها؛ كل پروتئين ها، آلبومين، كراتينين، اوره، آنزيم‌هاي كبدي (SGOT, SGPT)، آلكالين فسفاتاز، كلسيم افزايش مي‌يابد. اما مقادير مذكور با اتمام ماه رمضان به سطح پايه بر مي‌گردد. ذكر اين نكته حائز اهميت است كه اگرچه بيشتر تغييرات فيزيولوژيكي بوجود آمده موقت و گذرا هستند و ممكن است تاثيرات قابل ملاحظه‌اي در افراد سالم نداشته باشد، اما مي‌تواند باعث اثرات منفي در بيماران مبتلا به فشار خون بالا، چربي خون بالا، اسيد اوريك بالا، مشكلات قلبي و ديابت شود. بنابراين اين بيماران نياز به كنترل دقيق و پايش قبل و در حين ماه رمضان دارند.

روزه داري هيچ اثر سوئي بر سيستم اعصاب، قلبي-عروقي و تنفسي، كبد، چشم ها، هماتولوژيك، غدد درون ريز و عملكرد عصبي-رواني نمي گذارد.

تغييرات هورموني در طي روزه داري:

سطوح هورمونهاي LH, FSH , استراديول و تستوسترون قبل و بعد از ماه رمضان تغيير قابل ملاحظه اي نمي كند و در دامنه طبيعي قرار دارد. ترشح هورمون انسولين در افراد سالم با غذا خوردن تحريك مي شود و باعث ذخيره گلوكز در كبد و عضلات بصورت گليكوژن مي شود.

در طي ماه رمضان سطوح قند خون كاهش مي يابد و منجر به كاهش ترشح انسولين مي شود. به طور همزمان، سطوح هورمون گلوكاگون و كاتكول آمين ها افزايش مي يابد و شكستن ملكولهاي گليكوژن را بهبود مي بخشد، اين در حالي است كه گلوكونئوژنز (توليد گلوكز از پروتئين و چربي) نيز افزايش مي يابد. زماني كه ناشتا بودن براي بيش از چند ساعت ادامه مي يابد ذخاير گليكوژن به مصرف مي رسد و سطح پايين انسولين در گردش باعث افزايش آزاد شدن اسيدهاي چرب آزاد از بافت چربي مي شود؛ اكسيداسيون اسيدهاي چرب "كتون" ايجاد مي كند كه مي تواند به عنوان سوخت براي عضلات قلبي و اسكلتي، كبد، كليه و بافت چربي مورد استفاده قرار گيرد.

بنابراين با صرفه جويي در مصرف گلوكز، مغز و گلبولهاي قرمز مي توانند به طور مداوم از آن استفاده كنند. در افراد سالم فرايند مذكور به طور دقيق با تعادل بين سطوح انسولين در گردش و هورمونهاي تنظيم كننده قند خون كه عملكردي متضاد با انسولين دارند كنترل مي شود كه به طور كلي مي تواند به حفظ غلظت گلوكز در دامنه فيزيولوژيك كمك كند.

در افراد ديابتي ترشح انسولين به دليل زمينه اي مختل مي شود كه اغلب با قرصهاي خوراكي پايين آورنده قند خون براي افزايش يا تكميل ترشح انسولين اصلاح مي شود. در بيماراني كه كمبود انسولين شديد دارند، روزه داري طولاني در صورت عدم وجود انسولين كافي مي تواند منجر به شكستن بيش از حد گليكوژن و افزايش گلوكونئوژنز و كتوژنز (ايجاد كتون) منجر به هيپرگليسمي و كتواسيدوز شود.

وزن بدن و دور كمر:

روزه داري باعث كاهش اندازه دور كمر، شاخص متابوليسم پايه و وزن كلي بدن مي شود. كاهش وزن، كاهش توده عاري از چربي و تغييرات توده بدن ناشي از روزه داري بسته به سن و جنس افراد متفاوت است. اما به طور كلي به نظر مي رسد كه وزن بدن و درصد چربي و توده بدن در انتهاي ماه رمضان در هر دو جنس كاهش يابد.

سيستم قلبي:

روزه داري در طي ماه رمضان و تغيير شيوه زندگي كه در طي يك ماه اتفاق مي افتد، مي تواند اثرات قابل ملاحظه اي بر سيستم قلبي عروقي بگذارد. در طي اين دوره پارامترهاي مربوط به ضربان قلب و فعاليت پاراسمپاتيكي مي تواند افزايش پيدا كند. با افزايش قابل ملاحظه HDL (كلسترول خوب) و كاهش قابل توجه كلسترول تام، تري گليسيريد،LDL (كلسترول بد)، VLDL، فشار خون سيستوليك و دياستوليك، شاخص توده بدن و اندازه دور كمر بهبود قابل ملاحظه اي در"عوامل خطر بيماريهاي كرونر قلب در طي10 سال بر اساس امتياز خطر فرامينگهام" ايجاد مي شود. تمام عوامل مذكور مي توانند نقش مهمي در به حداقل رساندن بيماريهاي عروق كرونر ايفا كنند. بعضي از تغييرات از جمله افزايش HDL و آپوليپوپروتئين A1 و كاهش LDL براي سيستم قلبي عروقي سودمند است.

به طور كلي بروز بيماريهاي عروق كرونر نيز بواسطه كاهش كلسترول و تري گليسيريد خون كاهش مي يابد. از آنجايي كه روزه داري در ماه رمضان باعث كاهش وزن، اندازه دور كمر و شاخص توده بدني نيز  مي شود، مي تواند مخصوصا براي افراد چاق يا مبتلا به اضافه وزن مفيد واقع مي شود. علاوه بر اين، روزه داري مي تواند سطح اضطراب را نيز كاهش دهد و بدين ترتيب به روش غير دارويي در بهبود عوامل خطر قلبي عروقي سهيم باشد.

سيستم چشمي:

اشك انسان مايع بيولوژيكي مهمي است كه از بعضي لحاظ مشابه خون است. اين ماده از لايه هاي پايه چربي، موسين و آب تشكيل شده است. اشكي كه سطح چشم را مي پوشاند، در حقيقت يك سد مكانيكي و ضد ميكروبي ايجاد مي كند. پروتئين هاي اشك در طي روزه داري كاهش مي يابد.

از طرف ديگر، از فعاليت آنزيمهايي مانند ليزوزيم، لاكتوفرين، و آلفا آميلاز نيز كاسته مي شود. فشار داخل چشمي، ترشح اشك پايه و رفلكسي بطور قابل ملاحظه اي در طي روزه داري افزايش مي يابد. مصرف كافي مايعات در زمان سحري مي تواند باعث افزايش فشار داخل چشمي و ترشح اشك در دامنه زماني اوايل صبح شود و اين مقادير به طور قابل ملاحظه اي در زمان افطار كاهش مي يابد. جريان خون چشمي نيز در طي روزه داري رمضان تغيير مي كند و به نظر مي رسد كه بيماران با انسداد عروق چشمي حملات بيشتري را تجربه كنند.

سيستم تنفسي:

روزه داري تغييرات قابل ملاحظه اي در پارامترهاي عملكرد ريه ايجاد نمي كند. با اين حال، ظرفيت حياتي اجباري (FVC) بعد از ماه رمضان به طور قابل ملاحظه اي كم مي شود. تحقيقات نشان داده است كه ميانگين FEV 1% (حجم تنفسي اجباري)  در طي روزه داري و بعد از ماه رمضان افزايش مي يابد. علاوه بر اين، ميانگين ظرفيت حياتي و سرعت اوج جريان تنفس نيز بطور قابل ملاحظه اي در طي ماه رمضان افزايش مي يابد. اگرچه ميانگين حداكثر و متوسط جريان تنفسي در ابتدا ماه رمضان كاهش مي يابد اما بدنبال آن بطور قابل ملاحظه اي دچار افزايش مي شود. روزه داري باعث افزايش حجم و بهبود عملكرد تنفسي مي شود.

ماركرهاي التهابي:

روزه داري التهاب و پيشرفت سرطان در بدن را كاهش مي دهد و اميد به زندگي را بالا مي برد. سيتوكينهاي پيش التهابي مانند IL-1B, IL-6, TNF-a فشارخون سيستوليك و دياستوليك، وزن و درصد چربي بدن به طور قابل ملاحظه اي كاهش مي يابد. اين يافته ها حاكي از آن است كه روزه داري وضعيت التهابي بدن را بهبود مي بخشد كه با مهار بيان سيتوكينهاي پيش التهابي و كاهش چربي بدن نمود مي يابد.