نازلی نمازی؛ دانشجوی دکترای تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی تبریز
سلنيوم یکی از عناصر معدنی مورد نیاز بدن است که با وجود نیاز کم بدن(در حد میکروگرم) به آن، برای عملکرد طبیعی بدن انسان ضروری می باشد. در زمانهای بسیار قدیم تصور می‌شد که سلنيوم برای پستانداران سمی است. در سال 1930، سلنيوم را عامل برخی از بیماری‌ها می‌دانستند. اما از سال 1957 به بعد براساس شواهد علمی دیدگاه در مورد سلنيوم تغییر کرد و با گذشت زمان اثرات مثبت سلنيوم مشخص شد. مطالعات حاکی از خواص آنتی اکسیدانی و ضد التهابی سلنيوم هستند. بعلت نقش کلیدی سلنيوم در عملکرد برخی از آنزیم‌ها، این عنصر می‌تواند از بدن در برابر آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد که سبب آسیب به بافت و بروز بیماری‌هایی از جمله بیماری‌های قلبی-عروقی، سرطان، آلزایمر، ام. اس، بیماری‌های سیستم ایمنی و... شود، محافظت کند. لذا سلنيوم می‌تواند نقش پیشگیری‌کننده و درمان کننده شماری از بیماری‌ها را ایفا کند. آنزیم گلوتاتیون پر‌اکسیداز از جمله آنزیم‌ها با خاصیت آنتی‌اکسیدانی است که سلنيوم فعالیت آن را افزایش می‌دهد. بدن میزان سلنيوم مورد نیاز خود را از مواد غذایی تامین می‌کند. بخش عمده سلنيوم به شکل سلنو‌متیونین و سلنو‌سیستئین در بسیاری از پروتئین‌های بدن وجود دارد که به هنگام نیاز بدن، برداشت می‌شوند. سلنيوم در ساختار یکی از آنزیم‌های شرکت کننده در تولید هورمون‌های تیروئیدی (تیوردوکسین ردوکتاز، 5-دیدیناز) نیز نقش دارد، بنابراین مقادیر کافی از سلنيوم می‌تواند به حفظ عملکرد غده تیروئید کمک کند. از جمله عناصر مفید در کم‌کاری تیروئید نیز می‌توان به سلنيوم اشاره کرد.شایان ذکر است دریافت بالای سلنيوم می‌تواند اثر منفی بر عملکرد تیروئید داشته باشد. در ادامه به نقش سلنيوم در برخی از بیماری‌ها می‌پردازیم:
نقش سلنيوم در سلامت پوست و مو
سلنيوم سبب رشد مناسب مو شده و میزان شوره سر را کاهش می‌دهد. همچنین می‌تواند در درمان برخی از قارچ‌های پوست سر مورد استفاده قرار گیرد. با تنظیم عملکرد برخی از هورمون‌ها توسط سلنيوم و روی، برخی از مشکلات مو از جمله ریزش مو کاهش می‌یابد. بنابراین در ترکیبات برخی از شامپوها سلنيوم بکار گرفته می‌شود. از آنجایی که عوامل مختلف محیطی از جمله آلودگی هوا و سیگار سبب افزایش تولید رادیکال‌های آزاد و آسیب به کلاژن و الاستین پوست می‌شوند، سلنيوم می‌تواند در حفظ سلامتی پوست نیز مفید واقع شود.
نقش سلنيوم در به تعویق انداختن پیری
عدم تعادل بین رادیکال‌های آزاد تولید‌شده و آنزیم‌های آنتی اکسیدان بدن سبب آسیب به سلول‌ها شده و روند پیری را تسریع می‌کند. سلنيوم می‌تواند از آسیب سلول‌ها در نتیجه تولید رادیکال‌های آزاد پیشگیری کرده و بدین وسیله پیری را به تعویق اندازد.
نقش سلنيوم در دیابت
سلنيوم میزان انسولین ترشح‌شده در بیماران مبتلا به دیابت را می‌تواند بهبود بخشد و سبب تنظیم قند خون شود. با توجه به خاصیت آنتی‌اکسیدانی، سلنيوم می‌تواند از عوارض طولانی‌مدت دیابت از جمله کاتاراکت، رتینوپاتی و نوروپاتی پیشگیری کند.بر اساس پژوهش‌های انجام شده، بین سطوح پائین فعالیت گلوتاتیون پر‌اکسیداز و خطر ترومبوز و بیماری‌های قلبی-عروقی در بیماران مبتلا به دیابت 2 ارتباط وجود دارد. با این‌حال مطالعات حاکی از این است که مکمل‌یاری با سلنيوم در افرادی که دارای میزان کافی سلنيوم هستند، حتی ممکن است بروز دیابت نوع 2 را نیز تشدید کند.
نقش سلنيوم در پارکینسون
مطالعات نشان داده‌اند که سطح سلنيوم سرم در افراد مبتلا به پارکینسون پایین‌تر از افراد سالم است. با توجه به خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد‌التهابی سلنيوم و اثر مثبت آن بر سطوح آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی و دوپامین، این ریز مغذی می‌تواند در پیشگیری و درمان پارکینسون مفید واقع شود.
نقش سلنيوم در پیشگیری از سرطان
سلنيوم می‌تواند بروز برخی از سرطان‌ها از جمله سرطان کولورکتال، پستان، پروستات، ریه و میزان مرگ ناشی از آنها را کاهش دهد.
مقادیر توصیه شده سلنيوم
مقدار توصیه شده روزانه برای مردان، زنان و نوجوانان 55 میکروگرم در روز و برای کودکان 30-20 میکروگرم در روز مي‌باشد. این میزان در طول بارداری و شیردهی به ترتیب به 60 و 70 میکروگرم در روز افزایش می‌یابد. شایان ذکر است که میزان نیاز به سلنيوم با افزایش اسیدهای‌چرب اشباع مانند مصرف انواع روغن‌های جامد باید افزایش یابد. همچنین سلنيوم و ویتامین E در کنار هم می‌توانند اثرات آنتی‌اکسیدانی قویتری را نشان دهند.
نقش سلنيوم در ناباروری
اثرات سلنيوم بر باروری بیشتر در مردان بررسی شده است. کمبود سلنيوم در بدن می‌تواند منجر به کاهش باروری در مردان شود. سلنيوم در تولید هورمون تستوسترون شرکت کرده و با کاهش میزان سلنيوم در بدن، تحرک اسپرم‌ها به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد. سلنيوم با خاصیت آنتی‌اکسیدانی خود سبب محافظت در برابر آسیب به اسپرم‌ها شده و بر تحرک اسپرم موثر است. مطالعات محدودی نیز اثرات مثبت سلنيوم در زنان نابارور دچار کمبود سلنيوم را گزارش کرده‌اند.
منابع غذایی سلنيوم
میزان سلنيوم موجود در مواد‌غذایی به سلنيوم موجود در خاک آن منطقه بستگی دارد. لذا اطلاعات جامعی در خصوص محتوای سلنيوم مواد غذایی وجود ندارد. با این حال ماهی و سایر غذاهای دریایی، گوشت سفید و قرمز، قلوه، جگر، تخم‌مرغ، جوانه گندم و مخمر از جمله منابع غذایی عمده سلنيوم محسوب می‌شوند. به‌طور کلی گوشت‌ها منبع اصلی سلنيوم و میوه و سبزیجات منابع فقیری از سلنيوم هستند.
سلنيوم شیر مادر تحت تاثیر رژیم غذایی مادر و محیط جغرافیایی قرار می‌گیرد. لذا برای رشد و تکامل نوزاد باید مادر به میزان کافی از منابع حاوی سلنيوم استفاده کند.
استفاده از سلنيوم به صورت مکمل تنها در افرادی که در مناطق فقیر از نظر سلنيوم موجود در خاک زندگی می‌کنند، می تواند مفید باشد.
کمبود سلنیوم
کمبود سلنيوم بسیار نادر است و در مناطق با کمبود سلنيوم دیده می‌شود. بیماری کشان در نتیجه کمبود سلنيوم و بیشتر در کودکان و زنان می‌تواند بروز کند. در صورت استفاده از یک رژیم غذایی متنوع در مناطقی که سلنيوم کافی در خاک دارند، نیاز به مکمل سلنيوم و غذاهای غنی شده با سلنيوم وجود نخواهد داشت.
