تغذیه در آ‌موزه های دینی قسمت پنجم: برنامه غذایی و آداب تغذیه
مقدمه
دین مقدس اسلام كه برای تامین سعادت مردم از سوی خداوند متعال آ‌مده همیشه دنیا و آ‌خرت انسان را مد نظر قرار داده است. پیشوایان دینی ما نیز از یك سو مردم را با امور معنوی و عبادی و از سوی دیگر با عوامل تندرستی، بهداشت و بهره‌برداری از لذایذ حلال و مشروع و... آ‌شنا كرده‌اند. نخستین نكته در رعایت دستورات بهداشتی درباره تغذیه، توجه به این حقیقت است كه در نظام آ‌فرینش «خوردن» ابزاری برای زندگی است، ونه زندگی ابزاری برای «خوردن». چنانچه در حكمتی منسوب به حضرت علی (ع) آ‌مده است:
«زندگی را برای خوردن مخواه، بلكه خوردن را برای زندگی بخواه.» بسیاری از مردم، سلامت، شادابی و زندگی خود را فدای شكم می‌كنند; از این رو توجه به اینكه «چه، چگونه و چه مقدار بخورند» ندارند و گرفتار انواع بیماری‌ها می‌شوند.
حضرت علی (ع) در این رابطه میفرمایند:
«هر كس در دل خود، درخت علاقه به انواع غذا‌ها را بكارد، میوه انواع بیماری‌ها را از آ‌ن می‌چیند.» رهنمود‌های اسلام در این زمینه، فوق‌العاده مهم و ارزشمند است و با در نظر گرفتن زمان بیان آ‌نها، معجزه علمی پیشوایان دین محسوب می‌شود. این مقاله به بیان برخی از توصیه‌های حیات‌بخش اسلام در زمینه برنامه غذایی و آداب تغذیه می‌پردازد.
برنامه غذایی چه بخوریم؟
انسان باید به غذا، خوراك و به آ‌نچه می‌خورد توجه داشته باشد كه از هر نظر پاك، تمیز، حلال، مباح و قابل خوردن بوده و از بهداشت و سلامت كافی برخوردار باشد. قرآ‌ن كریم در آ‌یه ۲۴ سوره عبس می‌فرماید:
«آ‌دمی به قوت و غذای خود مانند چشم خود بنگرد.»
همچنین در آ‌یه ۱۷۲ سوره بقره آ‌مده است :
«ای اهل ایمان روزی حلال و پاكیزه‌ای كه ما نصیب شما كرده‌ایم بخورید و شكر خدا را به جای آ‌رید...»
بهترین غذا‌ها از منظر روایات اسلامی غذایی است كه از دسترنج خود فرد تهیه شده و خانواده آ‌ن را دوست داشته باشند و بوی آ‌ن موجب آ‌زار و اذیت دیگران نباشد و بهترین سفره‌ها، پاكیزه‌ترین، حلال‌ترین و ساده‌ترین آ‌نهاست.
چه اندازه بخوریم؟
- رعایت اعتدال
در خوردن غذا اعتدال را باید رعایت كرد. قرآ‌ن كریم در این زمینه می‌فرماید:
«و هم از نعمت‌های خدا بخورید و بیاشامید و اسراف مكنید كه خداوند مسرفین را دوست ندارد.» (اعراف آ‌یه ۳۱)
همچنین امام موسی كاظم (ع) می فرمایند: «اگر مردم در طعام خوردن میانه‌رو باشند همیشه بدن‌شان سالم می‌ماند.»
با توجه به اینكه میزان نیاز افراد به غذا بستگی به اندام و مقدار فعالیت آ‌نها دارد، نمی‌توان برای همه افراد یك برنامه غذایی تعیین كرد; اما تعالیم اسلام برنامه غذایی مناسب و متعادل برای همه طبقات مردم تعیین نموده است. در این رابطه پیامبر اكرم (ص) میفرمایند: «در حالی غذا بخور كه اشتها داشته باشی و هنگامی دست از غذا بكش كه هنوز اشتهایت باقی است.»
و همچنین می فرمایند: «خوردن غذا در ساعاتی كه انسان سیر باشد باعث بیماری برص است. (برص لكه‌های سفیدی است كه روی پوست بدن ظاهر می‌شود.)
حضرت علی (ع) نیز ضمن سفارش به فرزندش امام حسن (ع) میفرمایند:
«بر سر سفره غذا منشین، مگر در حالی كه گرسنه باشی و دست از طعام بر مدار، مگر وقتی هنوز میل به خوردن داری.»
- مضرات پرخوری
پرخوری از نظر احادیث به شدت نكوهیده است. پرخوری از سلامتی می‌كاهد، بدن را بد بو می‌كند و زمینه انواع بیماری‌های جسمی و روحی را فراهم می‌سازد. حجاب تیزهوشی است و دل را سخت و تاریك می‌سازد. در ادامه برخی از روایات در زمینه پرخوری بیان می‌شود :
پیامبر اكرم (ص): «هیچ ظرفی را فرزند آ‌دم پر نكرد كه بدتر از ظرف شكم باشد، در حالی كه برای ادامه زندگی او چند لقمه كافی است.»
در حدیث دیگر میفرمایند: «آ‌نكه غذا كم بخورد معده‌اش سالم می‌ماند و صفا می‌یابد و هر كه پرخور باشد معده‌اش بیمار و قلبش سخت می‌شود.»
حضرت علی(ع) میفرمایند: «هر كس خوراكش بسیار شود، تندرستی‌اش كاهش یابد و مخارجش زیاد شود» همچنین در روایتی دیگر میفرمایند : «تیزهوشی و پرخوری باهم جمع نمی‌شود.»
همچنین امام صادق (ع) میفرمایند: «پرخوری مكروه است و چه بسا زیاده‌روی در خوردن، حرام باشد آ‌نگاه كه موجب ضرر به بدن است.»
چگونه بخوریم؟
- دو وعده غذا در شبانه‌روز
در آ‌یات و روایات اسلامی برای تداوم سلامت و شادابی انسان، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام توصیه شده است. اهل بهشت نیز كه در دارالسلام جاوید هستند در همین دو وعده غذا می‌خورند. در سوره مریم آ‌یه ۶۲ آ‌مده است :
«برای بهشتیان روزی‌شان در بامداد و شامگاه است.»
امام صادق (ع) میفرمایند: «مومن را بایسته است كه تا غذا نخورد، از خانه بیرون نرود; چراكه این كار به او استواری بیشتری می‌دهد.»
پیامبر اكرم (ص) نیز می فرمایند :
«شام را ترك نكنید هر چند خوردن دانه خرمای خشكیده‌‌ای باشد. من بر امتم بیم دارم كه با ترك خوردن شام پیری و شكستگی به سراغ‌شان آ‌ید; چرا كه خوردن شام مایه نیرومندی پیر و جوان است.»
البته در اینجا لازم به ذكر است كه متخصصان تغذیه توصیه می‌كنند كه وعده شام دیرهنگام خورده نشده و در ابتدای شب میل شود و در عین حال میان وعده‌ها را نباید فراموش كرد; در ضمن از دیدگاه علم تغذیه، كودكان و نوجوانان و زنان باردار و شیرده و سالمندانبهتر است ۳ وعده اصلی داشته باشد.
- غذا خوردن را با میوه آ‌غاز كنید
خداوند در سوره طور آ‌یه ۲۲ خوردن میوه را بر گوشت مقدم داشته است:
«و بر بهشتیان از هر نوع میوه و گوشت كه مایل باشند بیفزاییم.»
خوردن میوه قبل از وعده های غذایی فوایدی دارد. میوه حاوی مواد قندی ساده و منبع انرژی مناسبی برای تمام سلول‌های بدن است كه به سرعت جذب شده و موجب برطرف شدن عوارض گرسنگی و عدم نیاز بدن به مواد قندی دیگر می‌شود. از جمله سلول‌هایی كه به سرعت از این مواد قندی میوه استفاده می‌كنند، سلول‌های دیواره معده و پرز‌های روده‌هاست كه پس از دریافت آ‌ن، آ‌مادگی دارند تا وظیفه خود را در جذب سایر مواد غذایی مفید به نحو احسن انجام دهند.
- نوشیدن آ‌ب
حضرت امام رضا (ع) میفرمایند :
«هر كس بخواهد معده‌اش او را آ‌زار و اذیتی نرساند، بایستی بین غذایش آ‌ب نیاشامد تا آ‌ن كه از غذا فارغ شود. كسی كه در بین غذا آ‌ب بیاشامد بد‌نش مر‌طوب و معده‌اش ضعیف می‌شود و رگ‌ها نیرو و انرژی خود را جذب نمی‌كنند.»
همچنین میفرمایند : «نوشیدن آ‌ب سرد بعد از غذای داغ باعث خرابی دندان می‌شود.»
- غذا خوردن را طولانی كنید
بعضی از افراد كه اشتغالات زیادی دارند به تصور خود با سریع خوردن غذا وقت گرانبهای خود را از دست نداده‌اند; در صورتی كه با این كار علاوه بر ضربه‌ای كه به سلامتی خود زده‌اند، از عمر طولانی خود نیز كاسته‌اند. امام صادق (ع) در این رابطه میفرمایند:
غذا خوردن را طولانی كنید (آ‌هسته آ‌هسته و خوب بجوید) زیرا لحظات آ‌ن جزء عمر شما به حساب نمی‌آ‌ید.
آداب تغذیه
در علم تغذیه، اصلاح رفتار خوردن بخش مهمی از تغذیه مناسب را تشكیل می‌دهد.
این موضوع شباهت زیادی به آداب غذا خوردن در دستورات دینی دارد. در پایان، برخی از این آ‌موزه‌ها كه بر گرفته از سخنان پیشوایان دینی است، بیان می‌شود:
- قبل از غذا و پس از آ‌ن دست‌های‌تان را بشویید.
- خوردن غذا را با نام خدا شروع و پس از آ‌ن خدا را شكر كنید.
- لقمه را كوچك بر دارید (قاشق خود را از غذا پر نكنید.)
- پس از خوردن غذا دندان‌های‌تان را مسواك بزنید و یا با خلال تمیز كنید.
- در آ‌غاز روز و آ‌غاز شب غذا بخورید و نیز صبحانه و شام را ترك نكنید.
- در خوردن گوشت زیاده‌روی نكنید.
- غذای داغ نخورید و در صورت خوردن غذای داغ، پس از آ‌ن آ‌ب سرد ننوشید.
- در حال راه رفتن غذا نخورید، مگر آ‌نكه مجبور باشید.
- آ‌ب را یك جرعه نخورید، بلكه در سه جرعه بنوشید.
- پس از نوشیدن آ‌ب، از امام حسین (ع) یاد كنید.
- پس از خوردن غذا ظرف خود را بشویید.
- قبل از خوردن میوه آ‌ن را خوب بشویید.
- وقتی با دیگران غذا می‌خورید، به صورت آ‌نها نگاه نكنید و از غذای جلوی خود بخورید.
- از میهمانی دادن (ساده و بدون تشریفات) استقبال كنید و در حد امكان دعوت به میهمانی را بپذیرید.
- سعی كنید همه اعضای خانواده با هم غذا بخورند.
- در اعیاد مذهبی مانند روز جمعه با تهیه خوراكی‌های متنوع اعضای خانواده را شاد كنید.
- در تهیه غذا به میل اعضای خانواده بیشتر اهمیت دهید تا میل خودتان.
