زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمد حضوری؛ متخصص تغذیه

در مقاله پیشین به اهمیت انتخاب‌های غذایی و عوامل مؤثر برآن در ورزشکاران اشاره نموده و بطور مشروح به یکی از مهمترین این عوامل یعنی عوامل فیزیولوژیک که شامل گرسنگی و اشتها، تعادل درشت مغذی‌ها، توده بدون چربی و متابولیسم پایه و مشکلات گوارشی هستند، پرداختیم.

در این مقاله مطلب را با سایر علل مؤثر بر انتخاب‌های غذایی ورزشکاران ادامه می‌دهیم:

سبک زندگی، باورها و میزان آگاهی

- سبک زندگی و محرک‌های فرد برای مشارکت در ورزش

عوامل مؤثر در انتخاب مواد غذایی می‌توانند بر اساس ایده‌آل‌های فرد در زندگی و ترجیحات فردی تغییر یابند.

به عنوان مثال بر اساس بررسی‌های انجام شده، برخی مصرف کنندگان که در هنگام خرید نسبت به سلامت محصولات غذایی حساس‌تر هستند، بیشتر به ورزش پرداخته و در مورد وزن بدن خود بیشتر دقت می‌کنند!!

زنان، افراد مسن‌تر، افراد با درآمد بالاتر و نیز افراد با تحصیلات بیشتر، اغلب در هنگام خرید این دقت را داشته و رفتارهای مراقبت از سلامت در هنگام انتخاب مواد غذایی در آنان بیشتر است.

بر اساس موارد فوق و با توجه به این نکته که ورزشکاران می‌بایست همواره دغدغه حفظ وزن و ترکیب بدن مناسب را داشته و برنامه ریزی منظمی برای فعالیت ورزشی داشته باشند، این امر بر انتخاب مواد غذایی در آنان باید تأثیر قابل توجهی داشته باشد.

بر اساس مطالعات محدودی که ثبت شده‌اند، شرکت در رقابت‌های ورزشی و افزایش عملکرد یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر انتخاب مواد غذایی در ورزش‌های فردی و تیمی می‌باشد. 

علاوه بر این، الگوی انتخاب مواد غذایی در ورزشکاران بر اساس مقطع موجود از فصل رقابت‌های ورزشی، نوع ورزش و یا رقابت‌های فرد تغییر می‌یابد.

به عنوان مثال در دوره استراحت بین دو فصل انتخاب مواد غذایی در ورزشکاران آزادتر و با حساسیت کمتری همراه است.

در حالی که در فصل رقابت‌ها و برخی ورزشکاران (نظیر ورزش سه گانه)، به شدت برای انتخاب مواد غذایی خاص و مؤثر بر عملکرد تحت فشار هستند.

مطالعات گواه آن است که ورزشکاران استقامتی نسبت به ورزشکاران رشته‌های قدرتی بیشتر به محتوای مواد مغذی موجود در مواد غذایی و برنامه غذایی خویش توجه داشته و باور بیشتری به تأثیر این مواد غذایی بر عملکرد خود دارند.

در ورزشکاران عوامل دیگری در سبک زندگی شامل سطح استرس، دوستان و هم‌تمرینی ها و لذت بردن از مواد غذایی نیز بر انتخاب مواد غذایی تأثیر گذار هستند.

تأثیر سلامتی بر انتخاب غذا

سلامتی یک عامل مهم و مؤثر بر انتخاب مواد غذایی بوده و در بهبود رفتارها و عادات غذایی مؤثر است.

به عنوان مثال افرادی که باورها و ارزش‌های سلامتی را مورد نظر قرار می‌دهند، میزان بیشتری میوه، سبزی و فیبر غذایی در شبانه روز دریافت می‌کنند.

از طرف دیگر این افراد رفتارهای سلامت محوری نظیر فعالیت ورزشی یا پرهیز از استعمال دخانیات را بیشتر در نظر دارند. 

باورهای بهداشتی

مطالعات مختلف نشانگر آن است که در یک جامعه اغلب جوان‌ترها، مردان و افرادی که درآمد پائینی دارند، کمتر در انتخاب‌های غذایی خود اصل تأثیر بر سلامتی را در نظر می‌گیرند.

البته نباید از نظر دور داشت که میزان آگاهی افراد نیز یکی از اصول مهم در این بخش بوده و به عنوان مثال جوانترهایی که اطلاعات بیشتری از تأثیر مواد غذایی بر سلامتی داشتند، انتخاب‌های غذایی سالم‌تری داشتند.

البته زمانی که در مورد جامعه ورزشکاران حرفه‌ای صحبت می‌کنیم باید به این نکته اشاره کنیم که واژه سلامتی از نظر آنان متفاوت از این واژه در سطح جامعه بوده و به معنای داشتن اندامی مناسب، توانمندی بالاتر و ظاهری بهتر ممکن است تعبیر شود.

همچنین در ورزشکاران در بین اولویت‌های انتخاب مواد غذایی، تأثیر آن ماده غذایی بر عملکرد به مراتب بیشتر از تأثیر آن ماده غذایی بر سلامتی مورد توجه قرار می‌گیرد که این اصل به دلیل فشار بالای رقابت‌ها و تمایل ورزشکاران به پیشرفت می‌باشد. 

آگاهی تغذیه‌ای

آگاهی و باورهای تغذیه‌ای می‌تواند بر انتخاب مواد غذایی توسط فرد تاثیرگذار باشد. آگاهی تغذیه‌ای به معنای داشتن آگاهی کافی و توانایی استفاده و بکارگیری آن دانش در انتخاب مواد غذایی سالم می‌باشد.

بر اساس شواهد موجود آگاهی تغذیه‌ای ورزشکاران بر انتخاب مواد غذایی سالم توسط آنان برای دوران رقابت‌ها و یا در زندگی عادی مؤثر است.

به همین دلیل در تمام کشورهای دنیا برنامه‌های آموزشی متعدد برای ورزشکاران برگزار می‌شود به این امید که با افزایش آگاهی ورزشکاران، بتوانیم نوع و الگوی انتخاب مواد غذایی توسط ایشان را تحت تأثیر قرار دهیم. 

به عنوان مثال مطالعات قبلی نشانگر آن است که در بین دانشجویان ورزشکار، با افزایش آگاهی، برنامه غذایی ایشان سالمتر شده و میزان مصرف میوه و سبزی نیز در آنان افزایش می‌یابد. 

البته این بدان معنی نیست که با افزایش آگاهی الگوی مواد غذایی منتخب فرد تغییر خواهد کرد.

به عنوان مثال مطالعات قبلی نشانگر آن هستند که بیشترین میزان آگاهی تغذیه‌ای در ورزشکاران نخُبه و فعال در عرصه بین المللی وجود دارد.

اما همین ورزشکاران تأثیر مواد غذایی بر عملکرد خویش را همواره به عنوان اولین و اصلی‌ترین عامل در انتخاب مواد غذایی ذکر کرده‌اند.

به همین دلیل می‌بایست الگوی آموزشی ورزشکاران مبتنی بر تأثیر متقابل و دوگانه مواد غذایی بر عملکرد و سلامتی به طور توامان باشد تا بتواند تأثیر بهتری بر انتخاب مواد غذایی سالم در ورزشکاران داشته باشد.

عوامل روانشناختی

* تصور از اندام و وزن بدن

تحقیقات نشانگر آن است که وزن بدن یکی از اصلی‌ترین عوامل در انتخاب مواد غذایی توسط ورزشکاران است به ویژه در رشته‌های ورزشی با دسته بندی وزنی و یا رشته‌هایی که شکل و فرم بدن در آنها اهمیت بسیاری دارد. 

* مهار ذهنی دریافت غذایی

مهار ذهنی دریافت غذایی (Cognitive Dietary Restraint) به معنای محدود کردن هوشمندانه و آگاهانه مواد غذایی برای کنترل وزن بدن می‌باشد.

این مهار ذهنی از الگوها و قواعد خاص تغذیه‌ای تبعیت می‌کند که با مهار مواد غذایی با چربی بیشتر و یا محدود کردن مصرف برخی گروه‌های غذایی بروز می‌کنند.

ورزشکاران بر این باور هستند که با بهبود ترکیب بدن و افزایش توده عضلانی می‌توانند به عملکرد بهتری دست یابند و ظاهری ورزشکارانه داشته باشند.

این وضعیت و گرایش در برخی رشته‌های ورزشی نظیر ژیمناستیک و شنا شدیدتر بوده و می‌تواند ورزشکار را مستعد بی‌اشتهایی عصبی و یا اختلالات خوردن نماید.

در افراد مبتلابه اختلالات خوردن شرایط دریافت مواد غذایی به‌شدت تغییریافته و فرد ممکن است ازنظر تغذیه دچار کمبودهای شدید و سوءتغذیه گردد.

البته نباید ازنظر دور داشت که میزان و شدت علائم مرتبط با اختلالات خوردن اغلب با سطح رقابتی ورزشکار و نیز جنسیت متغیر بوده و ورزشکاران حرفه‌ای و نیز زنان بیشتر در معرض ابتلا به این اختلالات هستند. 

* گرسنگی لذتی

روند رو به رشد و افزایش قابل‌توجه شیوع چاقی و اضافه‌وزن نشانگر آن است که انسان‌ها بیش ازآنچه نیاز دارند و فراتر از اغنای حس گرسنگی خویش غذا می‌خورند. 

در واقع انسان‌ها غذا را به‌عنوان پاداشی برای یک پیروزی و یا ابزاری برای کنترل استرس خود می‌نگرند. به همین دلیل ورزشکاران را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد.

گروه نخست اعتقاددارند باید غذای بیشتری پس از ورزش میل کرد و گروه دوم معتقد هستند باید صرف غذا کنترل گردد.

نکته قابل‌توجه آنکه ورزشکاران رشته‌های با دسته‌بندی وزنی اغلب از گروهی هستند که موافق با جبران مصرف انرژی پس از ورزش نبوده و صرف غذا را بیشتر تحت کنترل دارند.

عوامل اجتماعی

* الگوی غذایی، دسترسی و بازاریابی محصولات غذایی

بر اساس شواهد موجود شرایط جامعه و سبک زندگی مردم می‌تواند بر انتخاب مواد غذایی تأثیر قابل‌توجهی داشته باشد.

به‌عنوان‌مثال امروزه غذاهای آماده و مواد غذایی که زود آماده می‌شوند، بیشتر مورد استقبال ورزشکاران قرار می‌گیرد.

بررسی‌ها گواه آن است که ورزشکاران با توجه به مشغله بیشتر و برنامه ورزشی و تمرینات سنگین، تمایل زیادی به‌صرف غذاهای آماده و غذاهای با تهیه سریع دارند.

این رفتار به‌گونه‌ای است که تبدیل به یک عادت (رفتار پرتکرار) در زندگی آنان شده است.

علاوه بر این، دسترسی به مواد غذایی، حمایت‌های اجتماعی (نظیر یارانه و سوبسید پرداختی به برخی مواد غذایی) و نیز بازاریابی محصولات سهم بسزایی در مواد غذایی منتخب افراد در سطح جامعه دارد. عامل دیگر محیط و افراد حاضر بر سر میز غذا هستند.

مطالعات مختلف نشان داده‌اند که رفتار غذایی ورزشکاران زمانی که با اعضای تیم به سالن غذاخوری مراجعه کرده‌اند، تا حدودی متفاوت بوده و مواد غذایی سالم‌تری را انتخاب می‌کنند.

البته نکته قابل‌توجه آن است که ایشان پس از ترک سالن غذاخوری، مراجعه مجددی برای مصرف مواد غذایی محبوب خود به سالن غذاخوری داشته‌اند.

همچنین انتخاب مواد غذایی در جوان‌ترها و تازه‌واردهای تیم ورزشی، اغلب تحت تأثیر رفتار غذایی افراد باسابقه و ورزشکاران قدیمی تیم قرار می‌گیرد.

عامل مؤثر دیگر، رسانه‌ها، تبلیغات و برچسب محصولات غذایی می‌باشد. شواهد موجود گواه آن است که ورزشکاران جوان‌تر زمانی که تحت کنترل والدین و یا سایر افراد قرار ندارند، اغلب انتخاب‌های غذایی بر اساس تبلیغاتی که شنیده و یا دیده‌اند، انجام می‌دهند. 

* مذهب و فرهنگ

ورزش در سطوح حرفه‌ای و بین‌المللی یک فعالیت جهانی بوده و ورزشکاران از قومیت‌ها و با گرایشات مذهبی متنوعی در آن مشارکت دارند.

برخی از مذاهب آموزه‌های غذایی ویژه‌ای داشته و در بسیاری از مذاهب موجود چنین آموزه‌هایی کمرنگ‌تر مشاهده می‌شود.

به‌عنوان‌مثال ورزشکاران مسلمان همواره در مصرف مواد غذایی تهیه‌شده از گوشت قرمز در سایر کشورها با مشکل مواجه بوده و اغلب ترجیح می‌دهند تا غذاهای دریایی میل کرده و یا رژیم گیاهخواری را رعایت کنند.

درآمد و وضعیت اقتصادی

مسائل اقتصادی را شاید بتوان از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر انتخاب مواد غذایی برشمرد.

تأثیر این عامل از ورزشکاران مبتدی تا ورزشکاران حرفه‌ای اثبات‌شده و قابل‌توجه است.

بر اساس مطالعات موجود حتی در بین ورزشکاران حرفه‌ای که به‌طور تمام‌وقت به ورزش پرداخته و برای آن حقوق مناسبی نیز دریافت می‌کنند، تعادل بین درآمد و هزینه‌ها، نقش مؤثری در مواد غذایی مورد انتخاب آنان دارد.

به همین دلیل در برخی کشورها بسته‌های غذایی باارزش تغذیه‌ای مناسب و قیمت پائین تر (بر اساس بودجه‌بندی) جهت ورزشکاران سطوح دانشگاهی تهیه‌کرده و به آنان ارائه می‌شود.

بیشتر بخوانید:

عوامل مؤثر بر انتخاب مواد غذایی در ورزشکاران (قسمت اول)