دکتر محمد حضوری؛ متخصص تغذیه
رویکردهای مختلفی برای بیان فرآیند و عوامل محرک در انتخاب مواد غذایی وجود دارد که هر یک از آن‌ها در گروه خاصی از افراد جامعه قابل‌استفاده می‌باشند.
به‌عنوان‌مثال، انتخاب مواد غذایی با محتوای نمک کمتر در اغلب افراد جامعه با افزایش سن، افزایش می‌یابد که دلیل اصلی آن دغدغه سلامتی و تأثیر نمک بر سلامت قلب و عروق و فشارخون است.
لازم به ذکر است مهم‌ترین عوامل مؤثر بر انتخاب مواد غذایی در افراد جامعه اغلب شامل طعم، آشنا بودن ماده غذایی و سابقه مصرف آن، قیمت، فرهنگ و باورهای مذهبی، دسترسی به ماده غذایی و نیز میزان اطلاعات و آگاهی فرد در مورد مواد غذایی می‌باشد.
همین عوامل بر انتخاب مواد غذایی در ورزشکاران نیز مؤثر هستند، البته تأثیر مواد غذایی بر عملکرد و موفقیت ورزشی در انتخاب غذای ورزشکاران نقش بسیار مهمی دارد.
همچنین دانش مربی، نظرات سایر ورزشکاران در تیم ورزشی یا باشگاه و وزن بدن و تصور فرد از اندام، از عوامل مهم و مؤثر بر انتخاب مواد غذایی در ورزشکاران محسوب می‌شود.
لذا در قالب دو مقاله تلاش داریم تا اصلی‌ترین عوامل مؤثر بر انتخاب مواد غذایی در ورزشکاران را مرور کنیم.
ارتباط الگوی مصرف و سلامتی
بر اساس مطالعات موجود، انسان در طی هر شبانه‌روز تا 220 مرتبه در معرض انتخاب مواد غذایی یا تنقلات مختلف قرار گرفته و عوامل مختلفی بر انتخاب انجام‌شده تأثیر می‌گذارند و البته الگوی انتخاب مواد غذایی، تأثیر قابل‌توجهی بر سلامتی فرد خواهد داشت.
امروزه الگوی انتخاب مواد غذایی در افراد به‌عنوان یکی از مشخصه‌های هر فرد شناخته می‌شود و بیانگر الگوی رفتار او در هنگام صرف غذا می‌باشد.
به‌عنوان‌مثال، برخی افراد خود را در ذهن سایر دوستان به‌عنوان فردی «گیاهخوار»، «فردی که صبحانه نمی‌خورد»، «فردی که عاشق مصرف گوشت در غذاست» و سایر موارد حک می‌کنند و این جزیی از شخصیت آنان در ذهن دوستان خواهد بود.
مهم‌ترین عوامل مؤثر بر انتخاب مواد غذایی ورزشکاران
1- عوامل فیزیولوژیک و بیولوژیک (شامل: گرسنگی و اشتها، طعم غذا، تعادل درشت مغذی‌ها، توده بدون چربی بدن و متابولیسم پایه، سابقه ناراحتی‌های گوارشی)
2- سبک زندگی، باورها و میزان آگاهی فرد از مواد غذایی (شامل: باورهای مذهبی، محرک‌های مؤثر بر رقابت ورزشی، دانش تغذیه‌ای فرد)
3- عوامل روان‌شناختی (شامل: تصور فرد از اندام، غذا خوردن بدون احساس گرسنگی و به‌قصد لذت)
4- عوامل اجتماعی (شامل: مذهب، الگوی غذایی و دسترسی به مواد غذایی)
5- عوامل اقتصادی (شامل قیمت مواد غذایی و درآمد فردی).
اکنون به ترتیب هر یک از گروه عوامل را مورد بررسی و تفسیر قرار می‌دهیم.
1- عوامل فیزیولوژیک و بیولوژیک
گرسنگی و اشتها: شاید بتوان گفت قدیمی‌ترین عامل مؤثر بر مصرف مواد غذایی، احساس سیری و گرسنگی است.
از آنجاکه ورزش موجب احساس گرسنگی و ضعف بیشتر می‌شود، بنابراین این عامل در بین ورزشکاران تأثیری بیشتر از افراد عادی جامعه خواهد داشت.
این امر موجب می‌شود تا فرد در زمان گرسنگی شدید اصول و رفتار غذایی همیشگی خود را فراموش کرده و به همین دلیل در زمان گرسنگی، دسترسی به مواد غذایی اصلی‌ترین و مهم‌ترین عامل در انتخاب مواد غذایی است.
البته مطالعات متعدد گواه کاهش موقت میل و اشتهای فرد به مواد غذایی در بازه زمانی کوتاه پس از ورزش می‌باشد که این بازه زمانی را «بی‌اشتهایی ناشی از ورزش» می‌نامند.
این کاهش اشتها ناشی از تغییرات غلظت هورمون‌های اشتها، افزایش دمای بدن و یا کاهش جریان خون به مجرای گوارشی می‌باشد.
لازم به ذکر است این شدت و طول مدت این کاهش اشتها به جنسیت، شدت ورزش، طول مدت و محیط انجام ورزش و فعالیت بدنی وابسته می‌باشد.
به‌عنوان‌مثال، این کاهش اشتها در فعالیت‌های ورزشی در ارتفاعات (نظیر کوهنوردی) و یا ورزش در محیط‌های گرم (نظیر فوتبال ساحلی) بیشتر است.
از طرف دیگر ورزش در محیط سرد و خُنک موجب افزایش میل و اشتهای فرد خواهد شد.
مطالعات دیگری نشان دادند که ورزشکاران ممکن است باوجود کاهش اشتها همچنان از مصرف مواد غذایی خودداری کنند و یا آنکه در شرایطی که ضعف داشته و میل به غذا دارند، از مصرف غذا به دلیل نگرانی‌های مرتبط با وزن بدن و.. پرهیز کنند.
بر این اساس در ورزشکاران عوامل دیگری می‌توانند بر عوامل بیولوژیکی نظیر گرسنگی و سیری تأثیر گذاشته و میل به غذا را در ایشان تغییر دهند.
تعادل درشت مغذی‌ها
درشت مغذی‌ها شامل چربی، پروتئین و کربوهیدرات هستند که تأمین‌کنندگان انرژی موردنیاز بدن و برخی ترکیبات ضروری هستند.
به‌عنوان‌مثال با دریافت مقدار کافی پروتئین، اسیدهای آمینه موردنیاز برای تولید هورمون‌ها یا سایر ترکیبات نیز تأمین می‌شود و یا مصرف چربی‌ها با تأمین اسیدهای چرب ضروری یا ویتامین‌های محلول در چربی همراه است.
به نظر می‌رسد بدن موجودات زنده دارای مکانیسم‌هایی پیچیده برای تخمین، بازسازی و تعیین میزان موردنیاز به این درشت مغذی‌ها است.
به‌عنوان‌مثال طبق فرضیه ثبات چربی‌ها (لیپواستاتیک) کاهش دریافت انرژی، با کاهش بافت چربی موجب کاهش لپتین شده و این کاهش لپتین موجب افزایش اشتها و میل فرد به غذا خواهد شد (اغلب افرادی که رژیم کاهش وزن‌دارند، پس از کاهش وزنی محدود، این افزایش اشتها را تجربه کرده و این امر موجب افزایش وزن و بازگشت به وزن قبلی خواهد شد).
همچنین بر اساس فرضیه گلیکوژنواستاتیک یا ثبات گلیکوژن، کاهش ذخایر گلیکوژن عضلانی در ورزشکاران با افزایش میل و اشتهای فرد به غذا همراه بوده و تلاش می‌کند تا ذخایر کاهش‌یافته گلیکوژن را جبران کند.
البته بر اساس برخی مطالعات، میزان مصرف درشت مغذی‌ها بر رفتار غذایی فرد نیز تأثیرگذار خواهند بود.
به‌عنوان‌مثال زمانی که فرد در وعده غذایی خود میزان پروتئین بیشتری میل می‌کند، اغلب به میان وعده‌های کمتری میل داشته و احساس سیری طولانی‌تری تجربه می‌کند.
درحالی‌که مصرف اندک پروتئین در وعده غذایی موجب افزایش تعداد میان وعده‌های مصرف‌شده در طول روز می‌شود.
توده بدون چربی بدن و متابولیسم پایه
بر اساس یک پیش‌فرض ذهنی، انتظار می‌رود تا افزایش متابولیسم بدن، با افزایش میل و اشتهای فرد همراه باشد.
این امر به آن دلیل است که افزایش متابولیسم با افزایش نیاز و افزایش نیاز با افزایش میل و اشتهای به مصرف مواد غذایی همراه خواهد بود.
نکته قابل‌توجه آنکه مهم‌ترین عامل مؤثر بر متابولیسم پایه، بافت و توده بدون چربی بدن می‌باشد.
توده بدون چربی همان‌طور که از نام آن مشخص می‌شود مجموعه‌ای از تمام بافتهای بدن به‌جز بافت چربی است و هر چه میزان توده بدون چربی بیشتر باشد، متابولیسم بدن بیشتر خواهد بود.
ورزشکاران نسبت به افراد عادی جامعه به دلیل توده بدون چربی بیشتر، متابولیسم پایه و انرژی موردنیاز بیشتری دارند و این امر موجب افزایش تمایل و اشتهای آن‌ها به‌صرف مواد غذایی می‌شود.
تأثیر توده بدون چربی بیشتر برافزایش میل به غذا در افراد عادی جامعه در مطالعات متعدد به اثبات رسیده است.
اما در مطالعه بر روی ورزشکاران این توده و بافت تأثیری اثبات‌شده و قطعی بر اشتها و میل به مواد غذایی نداشت.
بر اساس شواهد موجود، عواملی نظیر استرس، نگرانی‌ها در مورد وزن و ترکیب بدن و باورهای غذایی در بین ورزشکاران می‌تواند دلیل مهار این مکانیسم طبیعی باشد.
در واقع ورزشکاران به‌طور ارادی مکانیسم‌های غیرارادی را مهار می‌کنند.
طعم غذا و ترجیحات فردی
طعم شاخص بسیار مهم انتخاب مواد غذایی در گروه‌های مختلف جامعه می‌باشد.
در واقع مشخصاتی شامل بو، رایحه، بافت، ظاهر و طعم غذا موجب پذیرش و لذت از صرف غذا خواهند بود.
در صورت نبود دغدغه‌های مالی و یا دسترسی به ماده غذایی، طعم را می‌توان اصلی‌ترین شاخص در انتخاب مواد غذایی دانست.
از طرف دیگر، درصورتی‌که ماده غذایی فاقد طعم مناسب باشد، حتی درصورتی‌که ارزش غذایی بالا، قیمت پائین و یا دسترسی زیادی به آن ماده غذایی وجود داشته باشد، نمی‌توان انتظار داشت افراد جامعه و نیز ورزشکاران تمایلی به مصرف آن ماده غذایی داشته باشند.
البته نباید ازنظر دور داشت که در افرادی که نگرانی‌هایی در مورد سلامتی دارند (نظیر ورزشکاران مبتلابه دیابت) و یا افرادی که وزن بدن و ترکیب آن نکته مهمی در موفقیت ورزشی محسوب می‌شود (نظیر ورزشکاران رشته‌های با دسته‌بندی وزنی)، طعم اهمیت کمتری خواهد داشت، ولی همچنان این افراد نیز در بین اقلامی که مجاز به مصرف آن هستند، ترجیح می‌دهند تا مواردی که طعم بهتری دارند را انتخاب کنند.
مشکلات گوارشی
برخی ورزشکاران به دلیل حساسیت غذایی و یا عدم تحمل‌های غذایی، می‌بایست از مصرف برخی مواد غذایی و یا فرآورده‌های آن‌ها پرهیز کنند تا موجب بروز مشکلات گوارشی برای آنان نشود.
باید توجه داشت این ناراحتی‌ها و مشکلات گوارشی بر اساس شدت آن‌ها و طول مدتی که ورزشکار را درگیر می‌کنند، می‌توانند بر عملکرد ورزشکار تأثیر منفی بگذارند.
این ناراحتی‌های گوارشی به سطح استرس و نوع ورزش فرد نیز ارتباط زیادی دارد.
مشکلات گوارشی در ورزشکاران
به‌عنوان‌مثال ناراحتی‌های گوارشی در ورزشکاران رشته‌های استقامتی نظیر دوی ماراتن بسیار شایع بوده و از یک سوزش سر دل تا گرفتگی‌ها و دردهای شکمی، اسهال و تهوع در حین ورزش می‌تواند گزارش شود.
بسیاری از مطالعات گواه آن هستند که با برخی تغییرات ساده می‌توان از بروز این مشکلات و ناراحتی‌های گوارشی جلوگیری کرد.
البته ورزشکاران نیز باید از تجربیات و سوابق غذایی خود درس گرفته و فراموش نکنند وعده‌های غذایی نزدیک به مسابقه، زمان مناسبی برای آزمودن مواد غذایی جدید و یا مواد غذایی با سابقه بروز ناراحتی‌های گوارشی نیست.
در مقاله بعدی به توصیف سایر عوامل مؤثر بر انتخاب مواد غذایی شامل باورها و آگاهی ورزشکاران، عوامل روان‌شناختی و عوامل اقتصادی – اجتماعی بر انتخاب مواد غذایی خواهیم پرداخت.
بیشتر بخوانید:
تغذیه قبل و بعد از ورزش های هوازی
اصول تغذیه در ورزش پیلاتس
اهمیت مصرف مایعات و كربوهیدرات در حین ورزش
تغذیه در ورزش ژیمناستیک
تغذیه در پرورش اندام
تغذیه در کوهنوردی
تغذیه و كودكان ورزشكار
