دکتر میرغضنفری؛ دكتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشكی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
تنظیم: دکتر راحله حسنی: دکترای تخصصی (PhD) سیستماتیک گیاهی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی
بی‌خوابی
واژه معادل بی‌خوابی در طب سنتی "سَهَر" است که گستره وسیعی از مشکلات مربوط به خواب را دربرمی‌گیرد؛ از کلنجار رفتن برای به خواب رفتن تا خوابیدن فقط با کمک داروهای سنگین خواب آور از خانواده دیازپام و غیره یا بیدار شدن بعد از دو تا سه ساعت خواب و مواردی از این قبیل که با واژه‌های بیداری و بی‌خوابی مفرط بیان می‌شوند.
علل بی‌خوابی
حداقل 10 علت متفاوت برای بی‌خوابی از منظر طب سنتی مطرح است که متداول‌ترین آنها بی‌خوابی به دنبال ایجاد سوء مزاج خشک در مغز است.
سوءمزاج خشک مغز یا به صورت ساده ایجاد می‌شود یعنی بدون ایجاد ماده خشک در مغز (با عواملی از قبیل توقف زیاد زیر نور آفتاب یا کنار آتش یا بیداری زیاد) و یا با افزایش اخلاط خشک مثل سودا و صفرا در مغز که خود می‌توانند عاملی برای ایجاد بی‌خوابی شوند.
گاهی اوقات بی‌خوابی در اثر افزایش رطوبتی خاص و غیرطبیعی به وجود می‌آید که به دنبال مصرف و زیاده‌روی در بعضی غذاها ایجاد می‌شوند.
گازی که در اثر خوردن غذاهای نفاخ ایجاد می‌شود نیز می‌تواند ایجاد بی‌خوابی کند. ترس زیاد در برخی از افراد، (به حسب مزاج یا سوءمزاج آنها، افزایش سودا یا بلغم) می‌تواند بی‌خوابی را به دنبال داشته باشد.
همزمان با افزایش سن، مزاج رو به خشکی می‌رود و رطوبت‌های بدن، از جمله رطوبت مغز رو به کاهش می‌گذارد. خشکی مغز هم می‌تواند بی‌خوابی ایجاد کند. تب نیز به عنوان عوامل دیگر ایجاد کننده بی خوابی مطرح است.
پر شدن بدن با اخلاط زائد و سنگین می‌تواند خواب بد یا بی‌خوابی ایجاد کند. اختلال هضم و غم و فكر و خیال زیاد شاید یكی از شایع‌ترین علل بی‌خوابی در عصر ما باشد.
امروزه درگیری‌های شغلی، خانوادگی و اجتماعی نسبت به گذشته بیشتر شده است که تبعات متعددی به دنبال خواهد داشت.
چنانچه بی‌خوابی ناشی از خشكی مغز باشد، معمولاً این خشکی در چشم و زبان و بینی هم دیده می‌شود.
همانند هر اختلال دیگر در طب سنتی ابتدا باید علت خشکی برطرف شده و در مرحله بعد بایستی از رطوبت‌رسان‌ها (مرطب‌ها) استفاده شود.
كاهو یک رطوبت‌رسان بسیار خوب است که البته در بعضی افراد ایجاد سردی می‌کند.
این افراد بهتر است کاهو (به خصوص مغز کاهو) را با سکنجبین مصرف کنند یا از بخور کاهو، عرق کاهو یا استفاده موضعی آن (استفاده از آب کاهو روی سر و پیشانی و بستن با یک پارچه) سود ببرند.
چکاندن روغن بنفشه یا گشنیز در بینی یا پشت گوش و غرغره روغن نیلوفر باعث رطوبت‌رسانی به مغز می‌شود.
استفاده از تخم گشنیز در غذاها و مصرف غذاهای لعاب‌دار مانند کله‌پاچه (در افراد دموی مزاج منع مصرف دارد) برای این اشخاص مفید است.
غرغره آب، شست و شوی سر و صورت با آب، دوش گرفتن و آب به سر ریختن از دیگر تدابیر مفید برای این افراد است.
در قدیم با خمیر در قسمت دور و بالای سر یک دیواره تشکیل می‌دادند به طوری که روی سر یک استخر مانند درست می‌شد و داخل آنرا از آب پر می‌کردند که این آب باعث رساندن رطوبت به مغز می‌شد.
اسفناج مزاجی سرد و تر دارد و آب جذب می‌کند. برای پایین آوردن حرارت بالای سر، می-توان از خیسانده اسفناج در آب به صورت موضعی (سر و پیشانی) استفاده کرد.
مصرف غذاهایی كه ایجاد ریاح و باد می‌كنند ممنوعیت دارد، مانند پیاز، سیر، تربچه و پیازچه که تولید گاز می‌كنند و این گازها به سمت سر متصاعد شده و باعث بی‌خوابی می‌شوند.
افراد مسن باید تدابیر مربوط به خودشان را رعایت کنند، مانند مصرف غذاهای گرم و تر، روغن مالی در حمام و مناسب کردن محیط برای خواب آرام (مانند به حداقل رساندن نور و صدا و حشرات)، خوابیدن در یک جای ثابت، نخوردن غذا در رختخواب، مطالعه نکردن در رختخواب و به طور کلی شرطی کردن بدن برای خوابیدن در محیط اتاق خواب می-تواند برای داشتن خوابی آرام به آنها کمک کند.
نسیان یا فراموشی
یكی دیگر از اختلالات و مشكلات مربوط به مغز، نسیان (فراموشی) است.
در قدیم حكما دو نوع حافظه در نظر می‌گرفتند: حافظه صورت‌ها و اشكالی كه می‌بینیم (قوه خیال) و حافظه معانی (قوه حافظه که امروزه با عنوان حافظه شناخته می‌شود).
فراموشی از اختلالات رایج حافظه در افراد پیر و جوان است و اکثراً از مویز و عسل به عنوان موادی برای بهتر کردن حافظه نام می‌برند. ولی آیا این مواد در همه افراد سودمندند و باعث بهبود حافظه می‌شوند؟
از علل شایع اختلال حافظه، افزایش سردی و تری یا سردی و خشكی است و اولین قدم در بهتر شدن، پرهیز و رعایت تدابیر مزاج مربوطه است.
مثلاً فردی که از غذاهای رطوبتی استفاده می‌کند یا غذای خوب نمی‌خورد، بیداری زیاد، تشدد فکری، استفاده زیاد از موبایل و بازی‌های کامپیوتری، صرفاً با مصرف عسل و مویز حافظه بهتری پیدا نمی‌کند.
علت کم شدن حافظه معانی، معمولاً رطوبت زیاد است که در اکثر موارد از معده برمی‌آید.
امروزه اکثر افراد دچار ضعف هضم هستند، درنتیجه خوردن چند نوع غذا با هم، خوردن دوغ و آب با غذا، نجوییدن خوب غذا، مرتب نبودن زمان غذا خوردن و غیره، رطوبت زائد (به جای انرژی مفید) در بدن تولید می‌کند.
درنتیجه انرژی لازم برای انجام کارهایش را ندارد، دچار کمبود ویتامین می‌شود و اختلال در حافظه به وجود می‌آید. این افراد باید از سردی و رطوبت دوری کنند و تا حدودی از گرمی‌جات استفاده کند.
مویز مزاج رو به گرمی دارد و مصرف آن به صورت ناشتا توصیه شده است (به طور متوسط هفت تا ده دانه)، چون در این حالت جذب بهتری دارد.
این افراد بهتر است عسل را به صورت زیرزبانی استفاده کنند و آرام بمکند تا به مغز برسد.
کندر با مزاج گرم و خشک برای بهبود حافظه در افراد با مزاج و مغز رطوبتی مفید است، البته باید در حد یک نخود یا عدس و یک تا دو بار در هفته به صورت جویدن مصرف شود. می‌توان کندر را با شکر مخلوط کرده و سپس جویده شود.
کندر ماده‌ای است که در مقادیر زیاد، سمی است و باید با احتیاط مصرف شود.
مخصوصاً مصرف آن در فردی با مزاج گرم و خشک، باعث خشک‌تر شدن مغز و در نتیجه بدتر شدن اختلال حافظه می‌شود.
رطوبت مغز را می‌توان با تنقیه دماغ با عطسه کردن و یا چکاندن روغن‌های گرم مانند روغن سیاه‌دانه در بینی کاهش داد.
اختلال حافظه
حال اگر علت اختلال حافظه، افزایش خشكی و سردی باشد روش کار متفاوت می‌شود و بایستی جلوی عوامل سرد و خشک کننده گرفته شود و در مقابل از عوامل رطوبت بخش یا دارای مزاج گرم و تر استفاده شود، مانند چکاندن روغن بادام شیرین در بینی، مصرف آب گوشت قرمز و مرغ و گردن بره و بزغاله، حریره بادام، شیربرنجی که مزاجش گرم شده باشد با زعفران، نبات، عسل و یا مربای طبیعی سیب و به.
این افراد معمولاً احساس خشكی در مغز و ته حلق و حتی خشکی صدا دارند. ممکن است احساس خفگی، فشار و انقباض در گلو هم داشته باشند.
گاهی حس می‌کنند سر به سمت عقب کشیده می‌شود و عضلات پس سر دچار انقباض شده‌اند که روغن مالی این ناحیه می‌تواند مفید باشد.
خوردن خیسانده گل بنفشه و پنیرک در آب خنک برای گلو، حنجره و مغز باعث بهتر شدن علایم می‌شود. البته اگر مزاج این افراد سرد است، مصرف شیرین شده آن با نبات توصیه می‌شود.
همچنین این افراد می‌توانند گل ختمی را در آب گرم (آب جوشی که کمی خنک شده) بریزند و آب آنرا جرعه جرعه استفاده کنند.
