هاشم یاوری؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علوم بهداشتی در تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی تهران
گشنیز با نام علمی Coriandrum Sativum از خانواده چتریان (Apiaceae) گیاهی علفی و یك ساله، بدون کرك، به ارتفاع 60-30 سانتی متر که دارای ساقه راست، شفاف و کم و بیش شیاردار می‌باشد.
اگرچه منشأ اصلی آن به نواحی جنوب غربی آسیا و مدیترانه نسبت داده می‌شود، ولی امروزه در سرتاسر جهان یافت شده و پرورش می‌یابد.
قسمت مورد استفاده گیاه، ساقه و برگ و دانه (بذر) آن است. دانه گشنیز گرد و به رنگ زرد و سبز تیره می‌باشد. بوی تازه آن مطبوع نبوده و تقریباً بد بو است ولی بر اثر خشك شدن این بو از بین رفته و خوشبو می‌شود.
بذر گشنیز حاوی 0/5 تا 1 درصد روغن ضروری است كه سرشار از مواد مغذی گیاهی مفیدی نظیر كارون، ژرانیول، لیمونن، بورنئول، كامفور، المول و لینالول می‌باشد.
در ادامه به برخی از خواص متنوع و خارق العاده این بذر با ارزش اشاره خواهیم نمود:
بذر گشنیز و خواص آنتی اکسیدانی
خاصیت آنتی اکسیدانی بذر گشنیز به علت وجود ترکیبات مختلفی همانند: كوئرستین، كامفرول، رامنتین، اپیژنین، كافئیك اسید، كلروژنیك اسید و تیانین می‌باشد.
فلاونوئیدها و سایر ترکیبات مذکورِ موجود در بذر گشنیز علاوه بر کاهش پراکسیداسیون لیپیدها و بهبود فعالیت آنزیم‌های شرکت کننده در دفاع آنتی اکسیدانی بدن مانند گلوتاتیون پراکسیداز (GPx)، گلوتاتیون ردوکتاز (GR)، سوپر اکسید دیسموتاز (SOD) و کاتالاز، مانع تشکیل رادیکال‌های آزاد مخرب سلامتی نیز می‌شوند.
بذر گشنیز و دیابت
از دسته گیاهان دارویی كه به نظر می‌رسد در درمان و كنترل دیابت نقش مهمی داشته باشد، بذر گشنیز را می‌توان نام برد که اثرات مفید و کارآمد خود در این زمینه را از طرق مختلف اعمال می‌کند:
1- آثار ضدِ هایپرگلیسمی عصارۀ بذر گشنیز ممکن است به دلیل بازسازی پاسخ انسولین از طریق وجود فعالیت "شبه انسولین" و "انسولین آزاد" ضدِهایپرگلیسمیکی این بذر رخ دهد، همچنین پیشنهاد شده است که آثار ضدِ هایپرگلیسمی عصارۀ بذر گشنیز با افزایش فعالیت آنزیم گلیکوژن سنتاز و افزایش غلظت گلیکوژن کبدی، تحریک مسیر گلیکولیز و پنتوز فسفات از طریق افزایش آنزیم‌های گلیکولیتیک و گلوکز 6- فسفات دهیدروژناز – مسیرهای داخل سلولی مصرف گلوکز خون- و مهار آنزیم‌های گلوکونئوژنیک و گلیکوژن فسفوریلاز و در نتیجه مهار روندهای گلوکونئوژنز و گلیکوژنولیز –مسیرهای داخل سلولی تولید گلوکز - بر متابولیسم کربوهیدرات‌ها مؤثر بوده و سطح گلوکز خون را کاهش می‌دهد.
2- کنترل ضعیف قند خون در دیابت نوع یک با افزایش آسیب اکسایشی APO-A (آپولیپوپروتئین apoA-I اصلی‌ترین پروتئین تشکیل دهندۀ ذرات HDL-C است که تقریباً 70% تودۀ پروتئینی آن را تشکیل می‌دهد و نقش عمده‌ای در چرخۀ معکوس کلسترول و در نتیجه کند شدن روند تصلب شرائین دارد) همراه است.
در این راستا بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که عصارۀ بذر گشنیز می‌تواند موجب بهبود کنترل گلوکز خون از طریق تعدیل مسیر فوق شود.
3- اثر هیپوگلیسمیک فلاونوئیدهای بذر گشنیز می‌تواند نتیجه افزایش فعالیت هگزوکیناز و گلوکوکیناز کبدی، محافظت و حتی افزایش تراکم سلول‌های β در جزایر لانگرهانس به علت خاصیت آنتی اکسیدانی آنها، افزایش بیان ناقلان گلوکز در سلول‌های عضلانی، تعدیل فعالیت افزایش یافته آنزیم کبدی گلوکز 6- فسفاتاز و یا افزایش جذب گلوکز به وسیله سلول‌های کبد، چربی و عضله باشد.
بذر گشنیز و پروفایل لیپیدی خون
استفاده از عصاره بذر گشنیز سطوح کلسترول تام، تری گلیسرید، LDL-C و VLDL-C سرم را کاهش داده و سطح HDL-C سرم را افزایش می‌دهد.
بعلاوه یافته‌های حاصل از بررسی‌های علمی ثابت کرده‌اند بذر گشنیز از طریق تأثیر بر متابولیسم چربی‌ها و افزایش تبدیل کلسترول به اسیدهای صفراوی سبب کاهش کلسترول سرم در بیماران مبتلا به کلسترول بالای خون می‌شود.
بذر گشنیز و رینیت آلرژیك
تحقیقات علمی نشان داده‌اند تركیبات فلاونوئیدی، فنولی و ترپنی عصاره بذر گشنیز سبب بهبودی در علائم رینیت آلرژیك همچون احتقان، آبریزش و سوزش بینی می‌شوند.
فلاونوئیدهایی همچون لوتئولین، اپیژنین و فیستین به عنوان مهارکننده‌های طبیعی احتمالی IgE (نوعی ایمونوگلوبولین که با پیوند به عامل حساسیت‌زا باعث آزاد شدن هیستامین از ماست‌سل و بازوفیل می‌شود و علائم آلرژی را پدید می‌آورد) در نظر گرفته می‌شوند كه فعالیت‌های ضد آلرژیك قوی همچون مهار آزاد سازی هیستامین از اینترلوکین های نوع 4 و 3 (مولکول‌هایی از جنس پروتئین که نقش مهمی در بروز پاسخ آلرژیک و علائم آن دارند) سنتزی و جلوگیری از ترشح گیرنده CD40 (مولکولی که در صورت تحریک مجموعه‌ای از واکنش‌های مرتبط درون سلولی را رهبری می‌کند) به وسیله بازوفیل ها و شاید ماست سل‌ها دارند.
همچنین، كوئرستین موجود در این بذر ترشح CD63 و CD203c و آزاد شدن شدن هیستامین در بازوفیل های فعال شده با آنتی IgE را مهار می‌کند.
بذر گشنیز و سرطان
در مطالعات گوناگون، فعالیت آنتی اکسیدانی گیاهان دارویی به محتوای فنولی آنها نسبت داده شده است.
گزارش شده است که بیشترین مقدار فنول گیاه گشنیز مربوط به دانه آن می‌باشد که می‌تواند با اثرگذاری بر مسیر کاسپازها (گروهی از آنزیم‌ها که به خانواده پروتئازها تعلق داشته و نقش مهمی در مرگ برنامه ریزی شده سلول‌ها ایفا می‌کنند) درون سلولی و مسیرهای اپوپتوز (مرگ برنامه ریزی شده سلولی) میتوکندری، سلول‌های سرطانی را مهار نماید.
علاوه بر این، آنتی اکسیدان های موجود در بذر این گیاه می‌تواند سطح H2O2 (هیدروژن پراکسید، تجزیه این ماده باعث ایجاد رادیکال‌های آزاد شده که با خاصیت شدید اکسیدکنندگی خود، انواع مواد آلی و معدنی را اکسید می‌کنند و می‌توانند زمینه ایجاد انواع سرطان‌ها را پدید آورند) را کاهش داده و احتمالاً از تکثیر و مهاجرت سلول‌های سرطانی جلوگیری کند.
بذر گشنیز و سلامت پوست
در مطالعات اخیر حیوانی اثر عصاره بذر گشنیز به منظور بررسی اثر محافظتی این عصاره در برابر اشعه ماوراء بنفش به صورت آزمایشگاهی بر روی فیبروبلاست‌های پوست و نیز روی پوست بدون مو آزمایش شده است.
در سلول‌هایی که با عصاره بذر گشنیز درمان شده بودند مقادیر بیشتری از پروکلاژن نوع یک و مقادیر کمتری از MMPI (آنزیمی که موجب تخریب و تجزیه پروتئین‌های ساختمانی ماتریکس پوست نظیر کلاژن و الاستین می‌شود) دیده شده است.
همچنین مشاهده شد پوست‌های درمان شده با عصاره بذر گشنیز لایه‌های نازک‌تر پوستی و کلاژن فشرده‌تری از پوست‌های درمان نشده داشتند.
در تحقیقات میکروسکوپی نیز در سلول‌های پوست‌های درمان شده با بذر گشنیز مقادیر بیشتری پروکلاژن و مقادیر کمتری MMPI دیده شد.
همه این نتایج نشان‌دهنده آن است که عصاره بذر گشنیز می‌تواند به عنوان یک ماده ضد چروک که از طریق محافظت پوست در مقابل اثر UVB اثر می‌کند، در محصولات آرایشی- بهداشتی و دارویی مورد استفاده قرار گیرد.
