دکتر محمدحسین صالحی سورمقی - متخصص فارماکوگنوزی
تحریریه زندگی آنلاین : پونه گیاهی است علفی و بوته‌ای به ارتفاع تا 60 سانتی‌متر که به صورت خودرو در بسیاری از دشت‌ها و اطراف جریان‌های آب می‌روید. برگ‌ها بیضی‌شکل و نوک‌تیز و اکثراً دارای دندانه‌های کوچک و منظم هستند.
از کلیه‌ی قسمت‌های گیاه و به‌خصوص برگ‌ها بوی بسیار قوی و نافذی به مشام می‌رسد. گل‌ها به صورت مجتمع در کنار برگ‌ها و اکثراً در قسمت‌های بالای محور ساقه قرار می‌گیرند که به رنگ بنفش و گاهی گلی کمرنگ می‌باشند.
پونه گونه‌های مختلفی دارد که به نام‌های گوناگون معروفند. یکی از این گونه‌ها به نام ویلوزا، پوشیده از کرک‌های فراوان ودارای بوی تندی است؛ به همین دلیل آن را برای استفاده پرورش می‌دهند. قسمت هوایی پونه و به‌خصوص برگ‌ها مورد استفاده می‌باشند.
پونه در بسیاری از نقاط ایران خصوصاً نواحی شمالی می‌روید و گونهای از آن به نام خالواش در گیلان مشهور است که بوی معطر و مطبوعی دارد و به صورت سبزی خوراکی و یا اشکال دیگر مصرف می‌شود.
بیشتر بخوانید:
آشنایی با خواص جادویی سوسنبر
ترکیبات مهم: پونه حاوی 1 تا 2 درصد اسانس مایل به زرد و یا سبز است. پولگون موجود در اسانس برگ آن از 9 درصد در نوع برزیلی تا 30 درصد در انواع آمریکایی وجود دارد. میزان پولگون گونه‌های اروپایی از 90 تا 94 درصد می‌باشد. موادی که به طور طبیعی در اسانس پونه وجود دارند و یا خودبخود اکسیده می‌شوند، عبارتند از: آلفاپی‌نن، بتاپی‌نن، لیمونن، 3- اکتانول. 3- اکنانول، پاراسیمن، 3- اکتیل استات، منتون، ایزومنتون، پولگون، ایزوپولگون، پی‌پریتون، سیس و ترانس پولگون اکساید و کاریوفیلن. ترکیبات مهم دیگر گیاه شامل اسیدلوریک اسیدمیریستیک، اسید پالمیتیک، سالی سیل‌آلدهید، دیوسزمین و هسپریدین است. دانه‌های خشک پونه حاوی تا 25 درصد پروتئین، 27 درصد چربی، 11 درصد خاکستر، 9/0 درصد کلسیم، 5/0 درصد سدیم و تا 5/1 درصد پتاسیم می‌باشند.
نکات قابل توجه
پونه‌ی آمریکایی حاوی تا 2 درصد و نوع اروپایی تا 1 درصد اسانس است که میزان پولگون این اسانس‌ها از 85 تا 92 درصد می‌باشد.
پولگن جسمی است که مصرف زیاد آن می‌تواند عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد؛ لذا پونه‌های نوع آمریکایی و اروپایی که درصد بالایی پولگن دارند، باید به مقدار کم و با احتیاط مصرف شوند.
از میان گونه‌های پونه‌ی ایرانی، خالواش مورد تحقیق قرار گرفته است که درصد کمی پولگن دارد و می‌توان آن را به صورت سبزی خوراکی مصرف نمود؛ به طوری که سالیان درازی است که این گیاه در گیلان کشت و استفاده می‌شود.
به طور کلی هر پونه‌ای را که حاوی پولگن با درصد پایین باشد می‌توان با اطمینان مصرف کرد و در غیر این صورت باید در مصرف آن احتیاط نمود.
در کانادا مصرف پونه‌هایی که حاوی پولگن نباشند مجاز است.
مصرف خوراکی اسانس پونه‌هایی که حاوی پولگن با درصد بالا هستند باعث عوارض کبدی، کلیوی و مخاطی می‌شوند.
عوارض خوراکی اسانس پونه با درصد بالای پولگن شامل اسهال، دردهای شکمی، بالا رفتن فشار خون، استفراغ و در موارد شدید سقط جنین است.
بهتر است در زمان شیردهی و حاملگی از مصرف زیاد پونه خودداری شود.
بیشتر بخوانید:
دمنوش پونه؛ سرشار از خاصیت درمانی
در کتاب قانون ابن سینا پونه به نام فودنج معرفی و شرح مفصلی در مورد آن داده شده است. در این کتاب ابن‌سینا هم به چندین نوع پونه اشاره کرده و علم امروز گیاه‌شناسی گونه‌های مختلف این گیاه را تقسیم‌بندی نموده است که مواد مؤثر موجود در آنها خواص مشترک و در مواردی متفاوت دارد.
همچنین، ممکن است بعضی گونه‌ها دارای موادی با عوارض جانبی باشند. و اما در قانون به پونه‌ی جویباری (پونه‌ی کنار آبی)، پونه کوهی، پونه شاک و پونه‌ای که آن را غلیجن نامند، اشاره شده است. ابن سینا معتقد است که پونه‌ی کوهی از پونه‌ی جویباری قوی‌تر است.
البته اثرات گونه‌های مختلف را شبیه می‌داند و می‌گوید: پونه خون را به سمت پوست می‌کشد، طبیعت گرم دارد و معرق می‌باشد. دارای خاصیت ضد درد و کوفتگی ماهیچه‌هاست، اشتهاآور و مقوی معده است و سکسکه را برطرف می‌کند. آب‌پز پونه ادرارآور است. بیمار تب و لرز اگر آب‌پز پونه خورد یا پونه را در روغن بپزد و از آن روغن بر تن مالد، بسیار نافع است. دود برگ پونه حشرات را دور می‌کند. پونه‌ی بیابانی داروی نیش کژدم است.
داروشناختی و اثرات مهم
برگ‌های پونه برای ایجاد طعم و مزه، درست کردن چای و به عنوان ادویه استفاده می‌شوند. یکی از مصارف مهم آن به عنوان طعم‌دهنده نوعی خوراک گوشت خوک می‌باشد که گاهی آن را با فلفل و عسل نیز مخلوط می‌کنند. این گیاه بوی منحصر به فردی دارد که کاملاً از نعناع قابل تشخیص است.
طعم پونه در ابتدا گرم، کاملاً معطر و تقریبا گس و تلخ است و پس از مدتی ایجاد احساس خنکی می‌کند. اسانس پونه دارای طعم تلخ و احساس سردی است.
بوی پونه کمی شبیه بوی سیترونل است و از آن در صابون‌های معطر استفاده می‌شود. اسانس پونه در حشره‌کش‌ها به کار می‌رود. همچنین، از آن به صورت پودر برای پاشیدن بدین منظور استفاده می‌شود. اسانس پونه یکی از منابع تولید طبیعی منتول می‌باشد. یکی از محصولات پونه عرق طبی آن است.
در زمان قدیم پونه را در اتاق افرادی که تشنج داشتند آویزان می‌کردند و معتقد بودند که تأثیر آن بیشتر از گیاه گل سرخ است. همچنین، آن را برای بهبود سردرد و گیجی به دور سر می‌بستند.
چای پونه را نیز برای رفع سرماخوردگی، سرفه و مشکلات قاعدگی مصرف می‌کردند. در هر صورت، پونه باید با دقت مصرف شود، زیرا مصرف بیش از حد آن باعث مسمومیت می‌گردد.
در آمریکا برگ و اسانس پونه به طور قانونی به فروش نمی‌رسد. در اروپا از آن به عنوان ضدعفونی‌کننده، ضد نفخ، صفراآور، معرق، هضم‌کننده، قاعده‌آور، ضد سرفه و محرک استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
طرز تهیه عرق نعنای خانگی
سمیت و عوارض جانبی
مصرف خوراکی در حد یک قاشق چایخوری اسانس پونه می‌تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد. به طور مثال در گزارشی از 1978 کلرادوی آمریکا آمده است: مصرف خوراکی اسانس پونه برای سقط جنین باعث مرگ زن جوانی شد. مصرف در حد دارویی اسانس و یا فرآورده‌های پونه عارضه جانبی ندارد. آمار دیگر نشان می‌دهد که مصرف خوراکی 2 قاشق چایخوری اسانس پونه یک مادر 18 ساله را به مرگ کشانده است. حتی نصف قاشق چایخوری اسانس پونه می‌تواند باعث تشنج و کما شود.
طریقه و میزان مصرف
1 تا 4 گرم گیاه خشک به صورت دم‌کرده یا به صورت‌های دیگر تا سه بار در روز خوراکی.
عصاره‌ی مایع هیدروالکلی 1 تا 4 میلی‌لیتر تا سه بار در روز خوراکی.
اسانس پونه 05/0 تا 2 میلی‌لیتر در روز به صورت مخلوط با مواد دیگر. اصولاً اسانس گیاهان را نباید به هیچ وجه مستقیماً مصرف کرد و خورد.
از گیاه تازه نیز می‌توان استفاده نمود. البته برگ‌ها طعم و مزه‌ی گس و کمی سوزاننده دارند.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، بی‌حس‌کننده، ضد باکتری، ضد سرطان، ضد ادم، ضد التهاب، ضد موتاژن، ضد اکسیدان، ضد روماتیسم، ضد اسپاسم، ضد تومور، ضد ویروس، قابض، ضد کاندیدا، ضد نفخ، محرک، CNS دپرسانت، ضد احتقان، معرق، ادرارآور، قاعده‌آور، قارچ‌کش، مسکن، مقوی معده، شل‌کننده‌ی عضلات و مهارکننده‌ی سیکلواکسیژناژ.
بسیاری از خواصی که ابن‌سینا راجع به پونه نوشته است با کتب علمی امروز مطابقت دارد. البته باید گونه‌های مختلف نعنا (Mentha) و پونه که گونهای از نعناست و گونه‌های مختلف پونه، به‌خصوص انواع ایرانی آن، مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرند تا با تجزیه و شناسایی کمی و کیفی مواد موجود در پونه‌های ایرانی بتوان به آثار دارویی و درمانی آنها پی برد و آنها را به طور صحیح مصرف نمود.
