دكتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ متخصص فارماکوگنوزی
تاریخچه گیاه مورد
بر اساس كتاب گیاهان دارویی مرحوم دكتر زرگری، درختچه مورد از زمان باستان برای ایرانیان آشنا بوده است. بعضی ملل، از جمله یونانیان، برای این گیاه احترام خاصی قائل بوده‌اند. یونانیان مورد را سمبل جوانی و زیبایی می‌دانستند و برای نوعروسان تاجی از آن درست می‌كردند كه به علت پایداری برگ مورد، نشانه عشق ماندگار و ابدی زن و شوهر بوده است.
همچنین از تاج مورد در موفقیت‌ها، افتخارات و یا فتوحات استفاده می‌شده است. همچنین كلیمیان در مراسم مذهبی خود از مورد استفاده می‌كردند. از قدیم برگ مورد را به عنوان ماده ضدعفونی‌كننده مورد استفاده قرار می‌دادند. از میوه آن جهت التیام زخم‌ها و خونریزی‌ها بهره می‌جستند. میوه‌های تازه به عنوان مقوی معده و ادرارآور مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در قرون وسطی استفاده چندانی از مورد به عنوان دارو نمی‌شد و از قرن 16 میلادی به بعد كه این گیاه به طور علمی مورد مطالعه قرار گرفت، استفاده از آن به عنوان مقوی معده، رفع ورم روده و اسهال خونی در بین مردم رایج شد.
داروشناختی و اثرات مهم گیاه مورد
در بعضی نقاط جهان از میوه مورد به صورت خام یا پخته، تازه یا خشك استفاده می‌شود. مصرف میوه خشك، به‌خصوص در خاورمیانه، رایج است. گل‌ها و میوه خشك جهت عطر و مزه در سس‌ها و شربت‌ها به كار می‌روند. میوه‌ها به صورت نوشیدنی اسیدی مصرف می‌شوند. در ایتالیا غنچه‌های گل به مصرف خوراكی می‌رسند.
گل‌ها شیرین و معطرند و در سالاد استفاده می‌شوند. برگ‌ها معطر، ضد خونریزی و مقوی هستند. به تازگی موادی با خاصیت آنتی‌بیوتیكی از این گیاه استخراج شده است. مواد فعال مورد به طور سریع جذب می‌شود و ظرف 15 دقیقه، ادرار بوی مخصوص و رنگی بنفش پیدا می‌كند. فرآوردههای خوراكی مورد در درمان عفونت‌های ادراری، مشكلات هضم، برونشیت، سینوزیت و سرفه‌های خشك مؤثرند. در هندوستان از فرآوردههای خوراكی مورد جهت مشكلات دماغی (صرع) و از فرآوردههای موضعی آن جهت عفونت‌ها و هموروئید (بواسیر) و از اسانس برگ‌ها به عنوان آنتی‌سپتیك و درمان پیوره استفاده می‌شود.
همچنین از اسانس مورد به صورت فرآوردههای موضعی برای دردهای روماتیسمی استفاده می‌گردد. میوه مورد دارای خاصیت ضد نفخ بوده و در درمان اسهال، اسهال خونی، بواسیر، زخم‌های داخلی و روماتیسم مؤثر است. تركیبات آسیل فلورو گلوسینول، از جمله میرتوكومولون A و B كه اخیراً از مورد جدا شده‌‌اند، بر روی باكتری‌های گرام مثبت بسیار مؤثر، ولی بر روی گرام منفی‌ها بی‌تأثیرند. عصاره آبی الكلی برگ، ریشه و ساقه به دلیل داشتن مواد فنلی، در از بین بردن میكروب‌های گرام منفی و مثبت، از جمله Micrococcus pyogenes و Mycobacterium tuberculosis و قارچ‌ها اثری قوی دارد.
طریقه و میزان مصرف گیاه مورد
اسانس: مصرف 1 تا 2 قطره اسانس، تا چندین بار در روز بلامانع است. البته اسانس نباید به صورت خوراكی و مستقیماً مصرف شود.
دم‌كرده برگ: برای بهبود سرفه و سینوزیت، روی یك گرم برگ مورد یك لیوان آب جوش ریخته و به مدت 20 دقیقه روی بخار بگذارید تا دم بكشد؛ سپس آن را صاف كرده و مصرف كنید.
عوارض جانبی گیاه مورد
مصرف دارویی در حد توصیه‌شده عارضه جانبی ندارد.
احتیاط
زنان باردار نباید اسانس مورد را مصرف كنند.
استفاده خوراكی بیش از اندازه از اسانس مورد (بیش از 10 گرم) خطرناك است و می‌تواند باعث استفراغ، اسهال و مسمومیت شود. این مسأله بیشتر به دلیل سینئول موجود در آن می‌باشد.
موارد استفاده گیاه مورد
اسانس مورد در محصولات بهداشتی، مانند صابون و شامپو و فرآوردههای پوستی، از جمله پماد و كرم و در عطر و ادكلن مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طور متوسط از 100 كیلوگرم برگ مورد، 10 گرم اسانس به دست می‌آید. همچنین از چوب آن زغال فعالی با كیفیت عالی به دست می‌آید. چوب مورد بسیار محكم، قابل ارتجاع و دارای بافت ریز است و از آن در تهیه صنایع دستی، عصا و مبلمان استفاده می‌شود.
در كتاب مخزن‌الادویه درباره مورد چنین نوشته شده است:
مورد دارای آثار ادرارآور، تسكین سرفه، ضد اسهال، قابض، دافع خفقان، محلل اورام (ورم‌ها)، مقوی معده و احشا، ضد زخم، درمان بواسیر، درمان زخم زبان و لثه می‌باشد. بوییدن برگ تازه آن مقوی دماغ (مغز) و ضماد آن جهت درد مفاصل و ضربه و شكستگی مفید است. طبخ (جوشانده) ریشه، برگ و میوه، روغن و عصاره آن مقوی مو و مانع افتادن و باعث دراز و سیاه شدن آن است.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده گیاه مورد
ضد درد، ضد باكتری، ضد ادم (خیز)، ضد اسپاسم، قابض، آنتی‌سپتیك، ضد نفخ، CNS دپرسانت، قارچ‌كش، كاهش‌دهنده قند خون، خلط‌آور، ضد درد سینه، مسكن، محرك، مقوی معده، كرم و پارازیت‌كش.
نكات قابل توجه
1- خواص اشاره‌شده در كتاب مخزن‌الادویه درباره مورد، شباهت زیادی به اثرات گزارش و تأییدشده سال‌‌های اخیر دارد.
2- فرآوردههای تقویت موی این گیاه باید به صورت موضعی مصرف شوند.
3- آنچه به عنوان مورد در عطاری‌ها عرضه می‌شود، اكثراً برگ و گاه مخلوط با میوه‌های خشك‌شده آن است.
4- با توجه به اینكه بیشتر خواص مورد مربوط به عطر آن است و عطر به مرور زمان كم می‌شود، لذا هر چه مورد تازه‌تر باشد، اثرات آن قوی‌تر است. نگهداری مورد در حرارت كم و دور از هوا و در ظروف شیشه‌ای یا فلزی سربسته، از تبخیر سریع رایحه آن جلوگیری می‌كند.
5- با توجه به خاصیت ضد میكروبی قوی اسانس مورد، در بسیاری مواقع برگ مورد به طور جدا و یا مخلوط با گیاهان دیگر، مانند برگ اوكالیپتوس، جهت ضدعفونی محیط و یا رفع احتقان (به‌خصوص در سرماخوردگی و فصول سرد) به شكل بخور استفاده می‌شود.
6- خواص و اثرات ذكر شده برای مورد (آس) در قانون ابن سینا مشابه با مخزن الادویه و اثرات گزارش شده جدید می‌باشد.
