دکتر امیر فرجام فاضلی فر : فلوشیپ الکتروفیزیولوژی قلب ؛ استاد دانشگاه علوم پزشکی
تحریریه زندگی آنلاین : سنکوپ (Syncope) یا غش به معنی از دست دادن موقت هوشیاری می‌باشد، که با از دست دادن تعادل بدن همراه است. لازم به ذکر است که عدم تعادل بدون از دست دادن هوشیاری، سنکوپ محسوب نمی‌شود.
انواع سنکوپ:
اگر ضربه یا آسیب به مغز را کنار بگذاریم، شایع‌ترین علت بروز سنکوپ، علل رفلکسی است. این نوع سنکوپ رفلکسی (Reflex syncope) را تحت عنوان سنکوپ وازو واگال (Vasovagal Syncope) هم می‌شناسیم که حدود دو سوم موارد سنکوپ را شامل می‌شود. کاهش شدید فشارخون به هنگام ایستادن (Orthostatic Hypotension) نیز در همین گروه دسته‌بندی می‌گردد. عامل مهم دیگر بروز سنکوپ، بیماری‌های قلبی است، که با عنوان سنکوپ قلبی (Cardiac Syncope) شناخته می‌شود. بیماری‌هایی مانند اختلالات ضربان، کاهش قابل توجه میزان پمپاژ خون، انسداد شدید دریچه‌های قلبی و یا پرفشاری شریان خون ریوی و مواردی با شیوع کمتر مثل بیماری‌های ارثی قلب، می‌توانند به سنکوپ با منشأ قلبی منجر شوند. علل قلبی سنکوپ در این گفتار موضوع بحث ما نیستند. گاهی تشنج و یا برخی از بیماری‌های روانی به اشتباه سنکوپ تشخیص داده می‌شوند. باید به خاطر داشت که علیرغم تمامی پیشرفت‌ها در 15% موارد ممکن است هیچ علت مشخصی برای بروز سنکوپ پیدا نشود.
بیشتربخوانید:
این علائم نشان میدهد کلسترول خون‌تان بالاست
مهم ترین دلایل درد در قفسه سینه
مکانیسم و عوامل ایجاد سنکوپ رفلکسی یا وازو واگال:
در سنکوپ رفلکسی، به دلیل عواملی که در اکثر موارد گذرا هستند، میزان برون ده قلبی کاهش چشمگیری می‌یابد. غالباً فشارخون و یا تعداد ضربان قلب کاهش قابل توجه اما گذرایی دارند. همچنین در اکثر این موارد، رگ‌ها، بخصوص در اندام‌های تحتانی و لگن، بسیار گشاد می‌شوند به گونه‌ای که خون به راحتی در عروق بدن حرکت نمی‌کند. سنکوپ رفلکسی یا وازو واگال غالباً در افراد سالم و در گروه‌های مختلف سنی بدون بیماری زمینه‌ای خاص روی میدهد، اگر چه در بیماران قلبی نیز قابل مشاهده است.
همانطور که می‌دانیم، وظیفه قلب، تأمین خون کافی برای ارگان‌های بدن مانند مغز است. لازمه این امر بازگشت مناسب خون ارگان‌ها به قلب و پمپاژ کافی خون از حفره‌های قلبی با تعداد مناسب ضربان قلب در دقیقه می‌باشد. این روند تحت نظارت یک سیستم عصبی خودکار است که آن را به‌عنوان سیستم اتونوم می‌شناسیم. در این سیستم، دو نوع عملکرد عصبی مشخص وجود دارد. یکی قادر به افزایش تعداد ضربان و افزایش قدرت پمپاژ قلب می‌باشد و دیگری اثرات کاهشی دارد. این سیستم بر روی عملکرد بستر عروقی نیز با انبساط و انقباض آن اثرگذار است. هرگونه کاهش قابل توجه پمپاژ خون از قلب، حتی برای چند ثانیه می‌تواند باعث کاهش جریان خون در مغز شود که علائمی مانند سرگیجه، احساس سبک‌سری و یا سنکوپ را به همراه دارد.
هنگامی‌که ما در وضعیت خوابیده قرار داریم، قلب به راحتی خون کافی برای مغز را تأمین می‌کند. اما در زمان ایستادن، به دلیل اثر جاذبه زمین بر اندام‌های تحتانی و لگن، ممکن است خون کمتری به مغز برسد.
بسیاری از ما تجربه لحظات کوتاهی از سبک‌سری به هنگام ایستادن را داشته‌ایم که در اغلب موارد در حد چند ثانیه می‌باشد. در افراد مسن، بیماران دیابتیک و یا کسانی که داروهای قلبی و ضد فشارخون مصرف می‌کنند، این وضعیت می‌تواند شدت بیشتری داشته باشد. از دست دادن خون، عدم مصرف آب و غذا برای ساعات طولانی و مصرف برخی از داروها موجب بروز سنکوپ می‌شوند. همچنین بیماری‌هایی که سیستم عصبی خودکار را مورد حمله قرار می‌دهند مانند دیابت، پارکینسون و تعدادی از بیماری‌های داخلی نیز، در بروز و تشدید این علائم نقش مهمی دارند.
در مورد سنکوپ رفلکسی یا وازوواگال باید نکات دیگری را هم مطرح کنیم. هرگونه اختلال در سیستم عصبی خودکار می‌تواند تعادل بین تعداد ضربان قلب و فشارخون را در وضعیت‌های مختلف بدن بر هم بزند. گاهی اوقات این عدم تعادل تنها در موقعیت خاصی روی میدهد: مانند قهقهه و خنده شدید، بلع غذا با لقمه‌های بزرگ یا سفت‌تر از حد معمول، پس از صرف غذای سنگین، حرکت غیر معمول یا سریع گردن، تحریک و فشار بر روی عروق گردنی و یا به هنگام ادرار کردن و اجابت مزاج. این نوع سنکوپ را از نوع موقعیتی (Situational syncope) می‌شناسیم، که نوعی سنکوپ رفلکسی محسوب می‌شود.
در سنکوپ وازوواگال، عدم تعادل در سیستم عصبی خودکار و بستر عروقی بدن، به جهت ایستادن طولانی‌مدت، بیماری و خستگی مفرط، احساسات شدید عاطفی و ترس مانند دیدن خون و غیره، روی میدهد. شناخت و توجه به عوامل مذکور در تشخیص و کنترل سنکوپ نقش اساسی دارد.
بیشتربخوانید:
مصرف کشمش خطر ابتلا به بیماری قلبی را کاهش میدهد
تشخیص سنکوپ رفلکسی یا وازو واگال:
آنچه که به تشخیص علت سنکوپ کمک می‌کند شرح‌حال دقیقی است که بیمار یا همراهان او بیان می‌کنند. اغلب این بیماران در ساعات یا لحظات منتهی به سنکوپ، احساس بی انرژی بودن داشته یا شرایط روحی و استرسی نامطلوبی را تجربه کرده‌اند. ممکن است از محیط گرم، شلوغ و احساس کمبود اکسیژن صحبت کنند. آنها اظهار می‌کنند: "احساس کردم که حالم بد است، تپش شدید قلب، تعریق فراوان، احساس گرمای زیاد و داغ شدن و احساس سبکی در سر داشتم. پس از آن دیگر چیزی نفهمیدم و بر روی زمین افتادم.". حالت تهوع خفیف یا سوزش در قفسه سینه را هم ممکن است بیان کنند.
از دست دادن ناگهانی موقعیت بدن و سقوط بر روی زمین می‌تواند با آسیب و جراحت بدنی همراه باشد که البته پس از سقوط، به دلیل حذف اثر جاذبه زمین و برگشت خون به سمت مغز با پایان روند سنکوپ همراه است. اگر از اطرافیان بیمار ادامه ماجرا را سؤال کنید غالباً به شما می‌گویند برای چند ثانیه تا حداکثر یک یا دو دقیقه بیمار بیهوش بوده و چیزی متوجه نمی‌شده است. این زمان در اکثر موارد به جهت نگرانی اطرافیان بیشتر از مدت زمان واقعی ذکر می‌شود. همراهان، ممکن است حرکات پراکنده و نامنظمی را در بدن بیمار متوجه شده باشند که خیلی زود با هوشیار شدن بیمار از بین می‌رود. در اکثر موارد رنگ‌پریدگی شدید یا زردرنگی مفرط در چهره بیمار را نیز متذکر می‌شوند. ممکن است کسانی که در زمان بیهوشی نبض بیمار را گرفته‌اند به شما بگویند که نبض او بسیار کند بوده و یا حتی آن را احساس نکرده‌اند و پس از گذشت چند دقیقه بیمار فشارخون و ضربان قلب قابل قبولی داشته است. احساس خستگی می‌کرده ولی هوشیار بوده و قادر بوده است با اطرافیان ارتباط برقرار نماید.
این وضعیت، شرح‌حالی از سنکوپ عروقی یا وازو واگال است که شایع‌ترین علت سنکوپ یا غش می‌باشد و در هر انسانی حتی ورزشکاران و افراد کاملاً سالم هم ممکن است روی دهد. آمارها نشان میدهد که حدود یک‌سوم افراد در طول زندگی چنین حالتی را تجربه کرده‌اند. در افراد جوان این وضعیت می‌تواند به دفعات روی داده و تکرار شود.
سنکوپ وازو واگال، مکانیسم ساده‌ای داشته و خطرناک نیست. مگر در مواردی که به جهت ناگهانی روی دادن، با آسیب بدنی همراه باشد. ذکر این نکته ضروری است که باید پزشک در جریان قرار گیرد، چراکه سنکوپ رفلکسی در مواردی با بیماری‌های خطرناک‌تری همراه است. همچنین لازم است بیمارانی که علائم هشداردهنده را ذکر نمی‌کنند و به‌طور ناگهانی سقوط می‌نمایند با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرند.
بیماران با این شرایط لازم است به‌صورت اورژانسی مورد ارزیابی قرار گیرند: سابقه بیماری قلبی، اختلال هوشیاری طول کشیده یا علائم وجود سکته مغزی، دردهای شدید قفسه صدری و شک به حوادث عروقی مانند سکته قلبی، سابقه مرگ ناگهانی در اعضای خانواده، سنکوپ در وضعیت خوابیده و هر تظاهری که با روند کلاسیک سنکوپ رفلکسی یا وازو واگال منافات دارد.
ضروری است علاوه بر شرح‌حال دقیق، معاینه فیزیکی و نوار قلب، و در مواردی اکوکاردیوگرافی، سایر تست‌های تشخیصی خاص مانند هولتر ثبت ضربانات قلب یا تست سطح شیبدار (Tilt Test)، با نظر پزشک انجام شود تا بتوان علت واقعی بروز سنکوپ را مشخص نمود.
بیشتربخوانید:
این مواد غذایی فشارخون را کنترل می‌کنند
این علائم نشان میدهد کلسترول خون‌تان بالاست
مهم ترین دلایل درد در قفسه سینه
در هنگام بروز سنکوپ رفلکسی انجام چه اقداماتی ضرورت دارد؟
باید دانست که این نوع سنکوپ، شایع است. اگر علائم هشدار دهنده‌ای که ذکر شد را تجربه کردید، بلافاصله دراز بکشید، یا عضلات اندام تحتانی خود را منقبض کنید. اگر توانایی حرکت دارید، بلافاصله از محیط ناخوشایندی که در آن قرار دارید خارج شوید. فردی که سنکوپ کرده است را بلافاصله و به زور بلند نکنید، زیرا ممکن است به فاصله کوتاهی مجدداً غش کند. یک لیوان آب قندی که مادربزرگ‌ها در اینگونه موارد به بیمار می‌دهند، درمان درست و صحیحی است، البته اگر فرد قادر به نوشیدن آن باشد. دادن مایعات باعث افزایش سریع حجم خون می‌شود، که برای جلوگیری از تکرار سنکوپ ضروری است. باید توجه کرد که استرس و هیجان زیاد به بیمار و اطرافیان او وارد نشود و البته سعی شود تمامی علائم بیمار با دقت مورد توجه قرار گیرد تا پزشک بتواند قضاوت صحیح‌تری داشته باشد.
چگونه می‌توان از وقوع غش یا سنکوپ رفلکسی جلوگیری کرد؟
مهم‌ترین اصل در برخورد با سنکوپ وازوواگال یا رفلکسی، شناخت مکانیسم بیماری است. در مواردی که سنکوپ موقعیتی است، باید نسبت به اصلاح شرایط به وجود آورنده سنکوپ اقدام کرد. به‌عنوان مثال چنانچه فردی به هنگام ادرار کردن غش می‌کند باید قبل از احساس شدید پری مثانه نسبت به تخلیه آن اقدام نماید. این وضعیت در بانوان میانسالی که نیمه‌شب با احساس شدید ادرار کردن بیدار می‌شوند و می‌خواهند با سرعت به سرویس بهداشتی بروند، ممکن است به سنکوپ منجر شود. اگر فردی به هنگام ایستادن سریع، احساس سبکی سر می‌نماید، با تأخیر و به صورت مرحله‌ای بلند شود. توصیه‌های زیر نیز برای جلوگیری از سنکوپ رفلکسی یا وازوواگال اهمیت زیادی دارد:
۱- مصرف مایعات کافی: اگر بدنتان را به‌عنوان یک مخزن آب در نظر بگیرید که لازم است برای مغز، حجم مایع یا همان خون مورد نظر را تهیه کند، آنگاه برای تأمین مایع بدنتان بهتر عمل میکنید. لازم است بیماران، روزانه حداقل دو لیتر مایعات مصرف کنند. بدیهی است که منظور، تنها همیشه آب آشامیدنی نیست بلکه هر نوع مایعی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، و البته از کافئین تا حد امکان اجتناب شود. کافئین سبب کاهش حجم مایع بدن می‌شود. کافئین علاوه بر قهوه، در چای سبز و سیاه، شکلات، انواع نوشابه‌های غیر الکلی و انرژی‌زا نیز وجود دارد و لازم است این نکته مورد توجه قرار گیرد. اگر فشارخون شما غالباً پایین است و سابقه فامیلی فشارخون بالا ندارید می‌توانید نمک بیشتری به غذای خود بزنید. در این افراد کنترل دوره‌ای فشارخون به منظور اجتناب از افزایش زیاد آن لازم است. همچنین افراد با سابقه فشارخون بالا که داروهای ضد فشارخون مصرف می‌کنند لازم است در رابطه با تنظیم داروهای خود با پزشک مشورت نمایند.
۲- عواملی که سبب بروز غش یا سنکوپ در شما می‌شوند را به‌خوبی بشناسید. شرایط خاص روحی، موقعیت‌های شغلی مانند کار در محیط خیلی گرم و شلوغ، احساس تخلیه ادرار به صورت اورژانسی و فوری، کم‌خونی شدید و یا وقوع سنکوپ در دوره‌های خاصی از عادات ماهیانه، به جهت درد و استرس، بیدارخوابی و یا کیفیت پایین خواب، ورزش سنگین و عدم گرم و سرد کردن بدن و یا ناشتایی و روزه‌داری طولانی‌مدت از جمله مواردی هستند که سبب بروز سنکوپ یا غش می‌شوند.
۳- از تجمع خون در اندام‌های تحتانی و لگن جلوگیری کنید. ایستادن یا نشستن طولانی سبب می‌شود تا خون کمتری به قلب برگردد و همین امر وقوع سنکوپ را تسهیل می‌کند.
برای اجتناب، ساده‌ترین راه دراز کشیدن و بالا نگاه داشتن پاها است. می‌توانید با انقباض عضلات ساق یا ران پا و عضلات باسن سبب پمپ خون از اندام تحتانی به سمت قلب بشوید و از بروز غش جلوگیری نمایید. همچنین گره و قفل کردن دست‌ها به یکدیگر و کشیدن آنها به سمت خارج می‌تواند مانع بروز سنکوپ شود. بیماری که حملات سنکوپ زیادی را تجربه می‌کند، می‌تواند از جوراب‌های واریس مناسب اندازه ساق و ران پا با فشار گرید ۲ بهره ببرد.
۴- داروها: اگر فردی توصیه‌های ذکر شده را به خوبی انجام دهد، غالباً به دارو نیازی پیدا نمی‌کند. البته بیمارانی هستند که علیرغم انجام این توصیه‌ها بازهم کمک بیشتری نیاز دارند که در این موارد پزشکان از داروهای مختلفی بهره می‌گیرند، یا داروهای مصرفی بیمار مانند داروهای پایین آورنده فشارخون او را تنظیم می‌کنند.
نکات زیر را هم به یاد داشته باشید:
مدیتیشن یک روش عالی و مؤثر برای جلوگیری از سنکوپ رفلکسی است. افزایش ارتباطات اجتماعی و حال خوب روحی می‌تواند تا حد زیادی استرس و هیجانات کاذب را کنترل کند و البته مانع بروز سنکوپ نیز می‌شود.
ورزش و فعالیت بدنی کافی از مهم‌ترین راه‌های بهبود شرایط روحی و بدنی است. انسان‌ها با افزایش سن، توده عضلانی را به‌طور محسوسی در ناحیه باسن و اندام‌های تحتانی از دست می‌دهند و این افراد، بیشتر از حملات سبکی سر و سرگیجه به هنگام ایستادن شکایت دارند، در نتیجه بیشتر مستعد وقوع سنکوپ هستند. بنابراین حفظ توده عضلانی اهمیت زیادی دارد. می‌توانید ورزش را از حالت درازکش و نیمه درازکش شروع کنید و نسبت به تقویت عضلات اقدام نمایید. این امر همچنین به بهبود عملکرد قلب و عروق نیز منجر می‌شود. شروع ورزش می‌تواند از یک تا دو دقیقه و با حرکات ساده باشد. به یاد داشته باشید که قبل از ورزش مایعات بخورید و اگر فشارخون بالا ندارید کمی هم نمک به آن اضافه کنید، ولی هیچ‌گونه غذای پرحجم و سنگینی را قبل از ورزش نخورید. این حرکات بدنی لازم است ۵ روز در هفته انجام شود. توجه به ورزش‌هایی که عضلات اندام تحتانی را درگیر می‌کنند در اولویت می‌باشد.
ایستادن برنامه‌ریزی‌شده به همراه تقویت عضلات پاها کمک زیادی به بیماران می‌کند. چنانچه فردی علیرغم تمام توصیه‌های ذکر شده باز هم حملات سنکوپ را تجربه می‌کند و به درمان‌های دارویی و غیر دارویی جواب نمی‌دهد، می‌توان تحت شرایطی، دستگاه ضربان‌ساز قلبی یا پیس میکر را به او پیشنهاد نمود، که غالباً برای افراد در سنین بالا توصیه می‌شود. از روش‌های پیشرفته نوین مانند ابلیشن قسمت‌هایی از سیستم عصبی خودکار در قلب (Cardioneuroablation) نیز در این بیماران برای درمان موارد شدید و تکرار شونده، در موارد مشخصی استفاده شده است. اگرچه این درمان در دنیا به‌عنوان یک روش نوین، شناخته می‌شود، خوشبختانه در ایران نیز قابل انجام است. البته هر کدام از این روش‌های تهاجمی باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد و توضیحات کافی به بیمار داده شود.
امیدوار باشید که به راحتی بر این بیماری نگران کننده و پر سروصدا غلبه میکنید، زیرا از امروز شما مکانیسم آن را به خوبی می‌شناسید و به راحتی بر آن پیروز می‌شوید.
