دکتر نسرین عاقلی؛ متخصص تغذیه
به علت کاهش آنزیم لاکتاز، عدم تحمل لاکتوز (قند شیر) به وجود می‌آید و روده‌ها شیر را تحمل نمی‌کنند که مصرف نکردن شیر، عامل خطری برای پوکی استخوان است.
ترشح اسید معده کم می‌شود که هیپوکلریدریا (hypochlorhydria) نامیده می‌شود. این امر باعث می‌شود تا رشد باکتری‌ها در روده زیاد شده و جذب مواد غذایی کم شود به ویژه جذب ویتامین12 B که منجر به کمخونی می‌شود.
ترش کردن و نفخ در سالمندان شایع است.
جذب کلسیم از روده باریک کاهش می‌یابد و جذب ویتامین D هم از طریق پوست کم می‌گردد. بیماری‌های گوارشی که سالمندان در معرض ابتلا به آنها قرار می‌گیرند به شرح زیر می‌باشند.
الف) ریفلاکس
برگشت غذا از معده به مری از بیماری‌های شایع است و با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد. مطالعات نشان داده که بین اضافه وزن و ریفلاکس ارتباطی وجود دارد.
در صورت ابتلا، رعایت نکات تغذیه‌ای به فرد کمک می‌کند تا آن را بهتر تحمل کند. این نکات عبارت‌اند از، دریافت نکردن غذای زیاد و پرچرب به خصوص 2-3 ساعت قبل از استراحت، نکشیدن سیگار، مصرف نکردن الکل، مصرف نکردن شکلات و نوشیدنی‌های دارای کافئین، اجتناب از فعالیت شدید و خم شدن پس از صرف غذا، کاهش وزن، اجتناب از مصرف غذاهای دارای ادویه در صورت داشتن التهاب و بالا گذاشتن سر موقع خواب.
با رعایت این نکات شخص می‌تواند از این بیماری تا حدی در امان باشد.
ب) دیورتیکولیت
در اثر یبوست مزمن و استفاده از غذاهای کم فیبر، در دیواره روده بزرگ کیسه‌های کوچکی ایجاد می‌شود. وقتی این کیسه‌ها دچار التهاب شوند، بیماری دیورتیکولیت نامیده می‌شود.
التهاب وقتی رخ میدهد که باکتری‌ها یا مواد تحریک کننده و غذاها در این حفره‌ها تجمع پیدا کنند. در اثر التهاب، نفخ، تهوع، استفراغ، یبوست یا اسهال، خونریزی از مقعد و تبولرز به وجود می‌آید.
ابتلای به دیورتیکول با افزایش سن افزایش می‌یابد. نیمی از افراد بالای 70 سال به این بیماری مبتلا می‌شوند. این بیماری شانس ابتلا به سرطان روده را افزایش میدهد.
در اثر ابتلای طولانی مدت، سطح آلبومین سرم و سطح هماتوکریت و هموگلوبین پائین می‌آید.
درمان تغذیه‌ای آن این است که باید ابتدا با مایعات شروع شود، سپس غذاهای نرم و بدون ادویه و بدون فیبر داده شود.
با کاهش التهاب، مصرف فیبر (30 گرم در روز) مجاز شناخته می‌شود. غذاهای کم چرب، پروتئین به‌اندازه کافی و آهن با توجه به میزان کمخونی داده می‌شود.
فعالیت بدنی و ورزش علاوه بر اینکه به درمان کمک می‌کند، در کاهش ابتلا نیز مؤثر است.
ج) زخم معده
در حالت ناشتا PH معده 3 می‌باشد که قادر است تمام میکرب‌ها را نابود کند. اگر درترشح اسید معده اختلال پیش بیاید، مثل جراحی معده یا ابتلا به هلیکوباکتر، PH معده بالا می‌رود و باکتری‌ها در معده رشد می‌کنند.
بالا رفتن سن نیز از عوامل کاهش دهنده اسید معده است. 80 درصد افراد 80-90 ساله کاهش ترشح اسید معده دارند.
زخم‌های معده و روده و خونریزی ناشی از آنها در سالمندان شایع است. یکی از رایج‌ترین بیماری‌های گوارشی، ورم و یا زخم معده می‌باشد که در اثر عوامل شیمیایی، عفونی و عصبی به وجود می‌آید.
شایع‌ترین علت آن عفونت ناشی از هلیکوباکتر پیلوری می‌باشد. 60-70 درصد موارد ابتلای به زخم معده را به هلیکوباکتر نسبت داده‌اند.
این عفونت باعث ایجاد التهاب‌های مزمن مخاط معده، زخم معده، زخم روده و حتی سرطان می‌شود. مصرف غذاهای شور، اثر هلیکوباکتر را روی مخاط معده تشدید می‌کند و این آسیب جذب ویتامین 12 B را کاهش میدهد و باعث ایجاد نوعی کمخونی به نام آنمی پرنیشز می‌گردد.
در این صورت سالمندان به مکمل ویتامین 12 B نیاز دارند. علاوه بر مصرف نمک، وجود نیترات‌ها در غذا، مصرف کم سبزی و میوه، کم مصرف کردن آنتی اکسیدان‌ها، به ویژه ویتامین C به رشد هلیکو باکتر کمک می‌کند.
کلم بروکلی به علت داشتن ماده‌ای به اسم Sulforaphane از عفونت ناشی از هلیکوباکتر و از به وجود آمدن تومور جلوگیری می‌کند.
پروبیوتیک‌ها نیز با بالا بردن غلظت بیفیدو باکتری‌ها، از بیماری زایی باکتری‌ها و ایجاد تومور جلوگیری می‌کنند.
استفاده طولانی مدت از آسپیرین و برخی داروهای دیگر، استفاده از الکل، حتی آبجو و مصرف سیگار سیستم مخاطی را ضعیف می‌کند.
تغذیه نامناسب و بهداشت عمومی ناکافی نیز در بروز و شدت علائم بیماری نقش دارد و بهبودی را به تأخیر می‌اندازد.
مصرف زیاد ادویه‌جات به خصوص فلفل قرمز و سیاه، سبب فرسودگی و التهاب لایه پوششی مخاطی و تحریک پذیری آن می‌شود.
اسیدهای چرب امگا 3 که در ماهی‌ها و سایر مواد غذایی دریایی یافت می‌شوند، عامل حفاظت‌کننده در مقابل آسیب دیدگی‌های مخاطی بر اثر دارو یا هلیکوباکتر می‌باشند.
مصرف سبزی، میوه و فیبر عوارض هلیکوباکتر را کاهش خواهد داد. بهتر است قهوه، غذاهای سرخ شده و سس مصرف نشود. بیماران باید غذا را با حجم کم و به دفعات بیشتر مصرف کنند.
د) سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)
این بیماری که بسیار رایج است، اکثراً در سنین پائین اتفاق می‌افتد ولی در سالمندان نیز مشاهده می‌شود. در افراد بالای 60 سال شیوع کمتری دارد. زنان بیشتر مبتلا می‌شوند.
در این بیماری اعصاب و عضلات روده بیش از حد حساس هستند و پس از صرف غذا، بیش از حد منقبض می‌شوند و این مسئله باعث ایجاد اسهال پس از مدت کوتاهی بعد از غذا خوردن می‌شود.
ممکن است که اعصاب بیش از اندازه به کشش روده حساس باشند که نتیجه آن ایجاد درد است.
بیماری دارای یکی از علائم سه گانه اسهال، یبوست و شکم درد می‌باشد. در این بیماران اتساع شکم، تجمع گاز و حرکات غیر طبیعی روده دیده می‌شود.
غذاهایی که باعث می‌شوند این عارضه ظاهر شود، لبنیات، شکلات، الکل، کافئین، غذاهای چرب و نوشابه‌های گازدار می‌باشند.
قهوه، کلم، نخود، لوبیا، بادمجان، غذاهای چرب، پنیر و بستنی از عواملی هستند که بیماری را تشدید می‌کنند.
شخص باید از مصرف بیش از اندازه مواد فیبری پرهیز کند و خود را دور از استرس‌های روانی نگه دارد. بیماری با استرس‌های عاطفی تشدید می‌شود.
افراد مبتلا اکثراً حساس و زودرنج هستند و اضطراب و افسردگی در آنها شایع است.
ه) زخم روده بزرگ
زخم روده بزرگ نیز از بیماری‌های شایع گوارشی است. شخص مبتلا دچار خونریزی روده می‌شود و احتمال تبدیل شدن آن به سرطان در طولانی مدت وجود دارد.
غذای بیمار باید مایع باشد. غذای دریافتی باید دارای فیبر کم، بدون کافئین بوده و موادقندی محدود باشند. در این بیماران سوءتغذیه، موجب تضعیف اعمال هضم و جذب می‌شود.
برای آنها باید پروتئین، مکمل‌های ویتامینی و مواد معدنی تجویز کرد. اسیدهای چرب امگا 3 موجود در ماهی‌ها و سایر موادغذایی دریایی، آنتی‌اکسیدان‌ها، فیبرهای قابل تخمیر (پروبیوتیک‌ها) از راه‌های درمانی می‌باشند.
و) یبوست
اين عارضه كه به معنی تخلیه روده کمتر از سه بار در هفته می‌باشد، از بیماری‌های شایع گوارشی در این دوران است که در اثر کم تحرکی، کمی مصرف آب و کم مصرف کردن فیبرهای غذایی به ویژه فیبرهای محلول، به وجود می‌آید که باید با مصرف سبزی‌ها، میوه‌ها، به خصوص کیوی و در حد اعتدال مصرف غلات سبوسدار و همچنین مصرف آب کافی از آن جلوگیری کرد.
از علل دیگر یبوست در سالمندان می‌تواند دریافت کم غذا نیز باشد.
وقتی سالمند به یبوست مبتلا شود، بهتر است عوامل باعث شونده را از بین برد تا از مسهل برای رفع آن کمک گرفت.
بعضی از داروها نیز باعث یبوست می‌شوند. اختلالات غدد درون ریز، افسردگی، زوال عقل نیز در ایجاد یبوست دخالت دارند.
یکی از راه‌های مبارزه با یبوست، افزایش بیفیدو باکتری‌ها و لاکتوباسیل‌ها در روده است كه با مصرف ماست‌های دارای پروبیوتیک‌ها و شیرهای تخمیر شده، اين باكتري‌ها تأمین می‌شود.
ز) اسهال
در دوران سالمندی اکثراً اسهال در اثر عفونت و یا مصرف مسهل یا دیورتیک پیش می‌آید.
در اثر اختلال در الکترولیت‌ها (سدیم، پتاسیم، کلر، بیکربنات) نیز اسهال به وجود می‌آید.
همچنین این عارضه در اثر تغییرات در عادات غذایی به وجود می‌آید. اسهال‌های حاد نتیجه عفونت و اسهال‌های طولانی مدت نتیجه التهابات، مثل زخم روده بزرگ و بیماری کرون است.
بیماری سلیاک که عبارت از حساسیت به گلوتن موجود در گندم و جو است و در اطفال و نوجوانان شایع است، در سالمندان نیز گزارش شده است.
علاوه بر موارد ذکر شده، بیماری‌های گوارشی دیگری نیز این افراد را تهدید می‌کند. در زیر به شرح تعدادی از آنها پرداخته می‌شود.
