دکتر علی‌رضا آشوری
جراح – دندانپزشک
یکی از رایج‌ترین مشکلات دختران و پسران جوان در رده سنی ۱۸، ۱۹ تا حدود ۳۰ سال دردسرهایی است که بابت دندان عقل متحمل می‌شوند. البته افراد مسن‌تر هم کمابیش با این مشکلات درگیر هستند ولی معمولا مشکلات دندان عقل در بیماران جوان دیده می‌شود. بیماران کلافه از شرایط عذاب‌آور دندان عقل معمولا می‌پرسند این دندان عقل اصلا چیست؟ چرا اینقدر دیر درمی‌آید؟ آیا حتما باید آن را کشید؟ جراحی‌اش درد دارد و ده‌ها سوال مشابه دیگر. اگر این سوالات برای شما هم پیش آمده خواندن این مقاله را به شما توصیه می‌کنیم.
چرا می‌گوییم دندان عقل
معمولا جوانه دندان عقل از حدود سن ۱۱، ۱۲ سالگی شروع به تشکیل می‌کند یعنی زمانی که عمده دندان‌های دائمی رویش پیدا کرده‌اند. بعد از شکل‌گیری دندان، فرآیند رویش آغاز می‌شود که معمولا در سن ۱۸، ۱۹ سالگی است. چون این دندان در سنی رویش پیدا می‌کند که فرد دارد پا به مرحله بزرگسالی می‌گذارد به آن دندان عقل می‌گویند. مشکلات فرد هم از همان سن آغاز می‌شود. البته سن رویش دندان عقل به میزان رشد اسکلت صورت بستگی دارد. در برخی افراد در ۱۶، ۱۷ سالگی دندان عقل تقریبا تکمیل شده ولی در برخی موارد در ۲۰ سالگی هنوز ریشه‌ها کامل نشده‌اند.
شرایط رویش یک دندان
برای اینکه دندانی رویش پیدا کند باید ۳ عامل وجود داشته باشد: یک اینکه مسیر رویش باز باشد یعنی مثلا ریشه دندان‌های کناری این مسیر را مسدود نکرده باشند، دو اینکه فضای موجود برای رویش دندان مناسب باشد یعنی سایز دندان با مقدار فضای موجود متناسب باشد و سوم اینکه دندان اصلا توان رویش داشته باشد. اگر هر کدام از این سه عامل دچار اشکال باشند دندان به سمت نهفتگی می‌رود.
مصائب دندان عقل
مشکلات مربوط به دندان عقل بسیار زیاد و متنوع هستند. از یک التهاب لثه اطراف آن تا تومورهای بزرگ و خطرناک متفاوت هستند. مهم این است که در دوران رویش و پس از آن دندان باید تحت نظر باشد. مشکل این است که برخی از این عوارض مساله واضحی برای بیمار ایجاد نمی‌کنند. مثلا بیمار برای مشکل دیگری مراجعه می‌کند و بعد در رادیوگرافی معلوم می‌شود که کیست یا تومور بسیار بزرگی در اطراف دندان عقل تشکیل شده و استخوان فک را بشدت تخریب کرده است. بیمار هم اصلا متوجه نشده چون علامتی نداشته. درمان چنین ضایعاتی مشکل است و عوارض خاص خودش را دارد.
دندان عقل مثل بقیه دندان‌های دائمی
جالب است که اگر دندان شیری کودک بیفتد و دندان دائمی فورا رویش پیدا نکند و ۲، ۳ ماه به تاخیر بیفتد والدین حتما به دندانپزشک مراجعه می‌کنند که چرا دندان بچه درنیامده. ولی در مورد دندان عقل چنین حساسیتی وجود ندارد گرچه مشکلات مربوط به آن بسیار زیاد‌تر است. علت شاید بی‌توجهی خود بیمار جوان باشد که از حساسیت این موضوع آگاه نیست و والدین هم در این زمینه او را راهنمایی نمی‌کنند. توصیه می‌کنیم اگر دندان عقل در سن ۱۸، ۱۹ سالگی نهایتا تا ۲۰ سالگی رویش پیدا نکرد فرد باید حتما برای بررسی موضوع به دندانپزشک مراجعه کند. همه وضعیت‌های دندان عقل
دندان عقل می‌تواند ۳ وضعیت پیدا کند. دندان ممکن است کاملا رویش پیدا کند، ممکن است نیمی از تاج آن از لثه بیرون بزند و باقی تاج وارد حفره دهان نشود. حالت سوم هم اینکه دندان اصلا وارد حفره دهان نشود و کاملا نهفته باقی بماند.
باید دندان روئیده را کشید؟
دندان عقل اصولا دندان دردسرسازی است. چون در انتهای دهان قرار گرفته تمیز کردنش بسیار سخت است و امکان دارد باعث گیر غذایی و پوسیدگی دندان جلویی هم بشود. خود دندان عقل اگر دچار پوسیدگی بشود ترمیم یا درمان ریشه آن معمولا سخت‌تر از دندان‌های دیگر است. بنابراین توصیه می‌شود این دندان‌های روئیده هم خارج شوند مگر در حالتی که بیمار یکی از دندان‌های آسیای بزرگ خود را از دست داده باشد یا احتمال بدهیم که بزودی ممکن است یکی از این دندان‌ها از دست بروند. البته دندان عقل باید شرایط مناسبی داشته و ساختار تاج و ریشه آن مطلوب باشد.
مشکلات مفصل
یکی از شایع‌ترین مشکلاتی که امروزه در بسیاری از افراد جامعه دیده می‌شود مشکلات مفصل فک (مفصل گیجگاهی فکی) است. این مشکلات وسیع و متنوع هستند ولی علایم شایع آن صدای کلیک موقع باز و بسته کردن فک، در رفتن‌گاه و بیگاه فک، سردرد‌های بی‌دلیل، قفل شدن فک، حساسیت عضلات فک، درد موقع جویدن و… است. این مشکلات بدلیل روابط نامناسب بین دندان‌ها، عضلات فک و مفصل ایجاد می‌شوند و یکی از مهم‌ترین علل ایجاد آن تماس‌های نابجای دندان‌های عقل روئیده است. در این حالت کشیدن دندان‌های عقل روئیده می‌تواند کمک موثری در کاهش مشکلات بیمار باشد.
جایگزینی دندان از دست رفته
اگر بیماری نخستین دندان آسیای بزرگ خود را از دست داده باشد و دو سوم ریشه دندان عقل هم تشکیل شده باشد می‌توان دندان عقل را خارج کرد و بجای دندان از دست رفته کاشت. البته این کار شرایط خاص خودش را دارد و در هر حالتی قابل انجام نیست. مثلا ساختار دندان عقل باید توان تحمل نیروهای سنگین وارد بر اولین دندان آسیای بزرگ را داشته باشد.
دندان‌های نصفه نیمه
این دندان‌ها نصفه درآمده‌اند حالا چه مستقیم چه کج؛ و بخشی از لثه روی آن‌ها را گرفته. معمولا این قبیل دندان‌ها بیشترین مشکل را برای بیمار ایجاد می‌کنند. این دندان‌ها بهترین محیط کشت برای باکتری‌های حفره دهان هستند. در این حالت خرده‌های مواد غذایی در زیر لثه اطراف دندان جمع شده و عفونت و التهاب ایجاد می‌کنند.
گاهی این التهاب بصورت دردهای مزمن در ناحیه سر و صورت خود را نشان می‌دهد. این شرایط ممکن است چنان شدید باشد که باعث بستری شدن بیمار در بیمارستان بشود بخصوص اگر بیمار دیر مراجعه کند یا سر خود آنتی‌بیوتیک مصرف کند احتمال تشدید مشکل و گسترش عفونت به فضاهای فک و صورت و حتی گردن وجود دارد. بنابراین اگر فرد دید دندان عقل بصورت نصفه درآمده و یکی دو ماه است به همان حال مانده این دندان به احتمال فراوان بیشتر از این رویش نخواهد داشت و بیمار باید حتما برای خارج کردن آن به دندانپزشک مراجعه کند.
عقل پایین، عقل بالا
در دندان‌های نیمه روئیده فک پایین یکی از مشکلات ضربه زدن دندان عقل بالا روی لثه‌ای است که سطح دندان نیمه روئیده را پوشانده. این کار باعث تشدید التهاب و درد در دندان عقل پایین می‌شود. بنابراین در چنین شرایطی گاهی ناچاریم ابتدا دندان عقل بالا را خارج کنیم و چند روز بعد با کاهش التهاب دندان عقل پایین آن را هم خارج کنیم.
دندان‌های مدفون
دندان‌های نهفته آنهایی هستند که دیگر توان رویش ندارند. این قبیل دندان‌ها ممکن است به ضایعات خطرناکی تبدیل شوند. معمولا اگر دندان عقل تا سن ۲۱، ۲۲ سالگی رویش پیدا نکرد دیگر رویش نخواهد یافت. این دندان‌ها باید حتما با جراحی خارج شوند و بهتر است این کار تا سن زیر ۳۰ سالگی انجام شود چون از ۱۷، ۱۸ تا ۳۰ فرایند التیام زخم سریع‌تر است، بیمار توان بدنی بیشتری دارد و عوارض و خطرات جراحی کمتر خواهد بود. چون ممکن است مشکلات این دندان در سن مثلا ۶۵ سالگی خود را نشان بدهد. حالا ما یک بیمار مسن داریم که ممکن است مشکلات قلبی، فشار خون، دیابت و… داشته باشد، استخوانش ضعیف‌تر است و زخم‌هایش دیر‌تر خوب می‌شوند.
بهم ریختگی دندان‌های جلو
برخی معتقدند دندان عقل باعث درهم ریختگی دندان‌های جلویی فک پایین می‌شود. در این زمینه اختلاف نظر وجود دارد. برخی این نظر را کاملا رد می‌کنند و برخی دیگر کاملا آن را قبول دارند. هر دو گروه هم دلایل علمی برای اثبات مدعای خود دارند. بنابراین نمی‌توان بطور قطعی گفت درهم ریختگی دندان‌های جلویی فک پایین بخاطر دندان عقل است یا خیر.
عوارض جراحی
جراحی یک سری عوارض کوتاه مدت دارد مثل تورم، کبودی و درد که به مرور برطرف می‌شوند. یکی از عوارض مهم در جراحی دندان عقل پایین آسیب دیدن عصب فک پایین یا عصب زبان است. در این حالت ممکن است به دلیل مجاورت ریشه دندان عقل با این اعصاب، لب یا نوک زبان بیمار دچار بی‌حسی شود. البته معمولا دندانپزشک قبل از جراحی احتمال وقوع چنین حالتی را با بیمار در میان می‌گذارد. بهرحال اگر آسیب دیدگی عصب شدید نباشد این شرایط معمولا از چند روز تا چند هفته بهبود می‌یابد. آسیب دیدگی‌های شدید دیر‌تر بهبود می‌یابند و ممکن است حس لب بیمار مثل روز اول نشود ولی معمولا بیمار به آن عادت خواهد کرد.
جراحی در بیمارستان
عمده جراحی دندان‌های عقل در مطب و با بی‌حسی موضعی قابل انجام است اما اگر شرایط پزشکی بیمار اجازه ندهد یا وضعیت دندان‌های نهفته خیلی پیچیده باشد می‌توان در اتاق عمل بیمارستان این جراحی را انجام داد. در این صورت معمولا همه دندان‌های عقل نهفته در یک جلسه و همزمان با هم خارج می‌شوند.
مراقبت‌های بعد از خارج کردن دندان عقل
بیمار تا یک ساعت بعد از جراحی نباید آب دهان خود را تف کند، باید تا چند ساعت بعد از جراحی غذاهای نرم و خنک بخورد. تا ۴۸ ساعت از کشیدن سیگار خودداری کند، در ۲۴ ساعت اول کارهای سنگین بدنی انجام ندهد چون احتمال خونریزی یا باز شدن بخیه‌ها وجود دارد، با دهانشویه تجویز شده دهان را شستشو دهد، داروهای تجویز شده را سر ساعت مصرف کند، با بخیه‌ها بازی نکند تا یک وقت باز نشوند، ۲۴ ساعت اول بعد از جراحی کمپرس یخ و ۲۴ ساعت سوم بعد از جراحی کمپرس گرما برای کاهش تورم بعد از جراحی مفید خواهد بود.
