دكتر علیرضا طالبیان جراح، دندانپزشك
بوی دهان به دلیل فعالیت باكتری‌های مفیدی است كه ما را در هضم تركیبات پروتئینی یاری می‌كنند. تركیبات پروتئینی دهان عبارتند از پروتئین های ترشحات پشت حلق (خلط گلو)، پروتئین‌های خون كه درمایع شیار لثه‌ای منتشر می‌گردد، پروتئین‌های ناشی از مواد غذایی و پروتئین‌های بزاق. پروتئین‌ها پس از تجزیه به تركیباتی تبدیل می‌شوند كه در بین آنها تركیبات گوگرددار تركیباتی هستند كه باعث بدبویی دهان می‌شوند. این تركیبات كه در ابتدا در بزاق محلول هستند به مرور تبخیر شده و با هوای تنفسی مخلوط می‌گردند و پس از خروج از دهان عارضه‌ای به نام بوی دهان ایجاد می‌كنند.
گاهی باكتری‌ها و تركیبات حاصل از آنها، لایه‌ای بر روی زبان تشكیل می‌دهند كه زرد یا سفید رنگ است. بوی ناشی از این لایه بسیار شبیه بویی است كه از دهان متساعد می‌شود. شما در منزل با آزمون ساده‌ای به نام آزمون لیسیدن مچ دست (wrist-lick test) می‌توانید بوی ناشی از زبان خود را آزمایش كنید. در این آزمون لازم است سطح داخل مچ دست را به عقبی‌ترین قسمت زبان خود تماس دهید. بهتر است تا آنجا كه می‌توانید زبان را بیرون بكشید. پس از 20-10 ثانیه مچ دست را بو كنید تا متوجه وجود بوی دهانتان شوید. اساس آزمون این است كه بزاق به تنهایی ناقل خوبی برای تركیبات بودار است و به همین علت، ارزیابی زمانی انجام می‌شود كه بزاق تبخیر شده باشد. گرچه این آزمون در مقایسه با سایر آزمون‌ها نتایج موفقی كسب نكرده است اما می‌تواند به عنوان یك راهنمای اولیه محسوب شود.
در محیط دهان، زبان بیشترین نقش را در تولید بوی دهان به خود اختصاص می‌دهد. زبان از دو جهت قابل بررسی است:
1- مساحت زبان:
در مقایسه با سایر نقاط دهان، زبان بزرگترین عضو محسوب می‌شود، لذا مساحت آن بیشتر از مساحت سایر اعضاء نظیر دندان‌ها و لثه‌ها است. به همین دلیل خانه مناسبی برای میلیاردها میكروارگانیسم اعم از باكتری، ویروس، قارچ و غیره است.
زبان شیاردار
سطح زبان بعضی افراد، شیارهای عمیقی دارد كه خود باعث افزایش مساحت و جای‌دهی باكتری‌ها است. سطوح زبان از پرز (papilla) یا رشته‌های ریزی تشكیل شده است كه در بین و بر روی آنها باكتری‌ها به راحتی رشد و نمو می‌كنند. اگر مساحت تمام این پرزها را با هم جمع بزنیم متوجه خواهیم شد كه از مساحت كل دهان بیشتر است. در این سطح وسیع باكتری‌های تولیدكننده تركیبات گوگرددار لانه گزینی می‌كنند و با تجزیه پروتئین های اطراف خود مشكلی به نام بوی دهان ایجاد می‌كنند. این پروتئین‌ها عمدتا از بزاق و ترشحات پشت حلق منشا می‌گیرند.
2- ارتباط زبان و گلو
گلو در ارتباط نزدیك با حلق قرار دارد و هر بار كه لقمه غذا بلعیده می‌شود و یا آب دهان قورت داده می‌شود این عضو با جداره حلق در تماس قرار می‌گیرد. اگر همین الان آب دهان خود را قورت دهید متوجه موضوع خواهید شد. زبان در تماس‌های مكرری كه با حلق پیدا می‌كند به ترشحات پشت حلق آغشته می‌شود. این خلط در حالت عادی رقیق است اما در مواردی غلیظ می‌گردد، لذا غلظت پروتئین‌های آن زیاد شده، مواد اولیه مناسب باكتری‌ها را تامین می‌كند. نتیجه تجزیه پروتئین‌ها، ایجاد تركیبات گوگرددار و نهایتا بوی دهان خواهد بود.
ترشح خلط گلو در همه وجود دارد، ولی چرا این خلط در درصدی از افراد به بوی دهان منجر می‌شود؟
جواب این سوال این است كه صرف وجود باكتری‌ها بر روی زبان و آغشته شدن آن به خلط گلو برای ایجاد بوی دهان كافی نیست. اگر زبان دائما توسط رژیم غذایی مناسب (فیبری) و شستشوهای معمولی و ترشح معمولی بزاق شستشو شود، علاوه بر تركیبات گوگرددار جمعیت وسیعی از باكتری‌ها نیز از روی زبان كنده می‌شود و به معده منتقل می‌گردد و زمینه برای ایجاد بوی دهان رفع می‌شود.
برخی افراد، بهداشت را رعایت ننموده و ممكن است برای هفته‌ها مسواك نزنند، اما به بوی دهان نیز مبتلا نیستند. این شواهد تاییدكننده این است كه بوی دهان مشكل چند علتی (multifactorial) است و صرف وجود یك یا دو علت برای ایجاد آن كافی نیست. در مقابل مبتلایانی را دیده‌ایم كه هر 20 دقیقه یك بار مسواك می‌زنند، ولی دائما از این مشكل در رنج و عذاب فكری هستند. چون زبان در ایجاد بوی دهان نقش مهمی دارد بهداشت آن نیز در رفع مشكل، موثر است.
تمیز كردن زبان
توصیه‌های لازم در مورد بهداشت زبان عبارتند از:
پس از هر بار مسواك زدن، موهای مسواك را به دهانشویه آغشته كنید و حدود 10 بار از عقب به جلو بر روی سطح زبان بكشید. مراقب باشید كه فشار زیاد بر روی زبان باعث تخریب پرزهای چشایی و در مواردی، زخم شدن آن می‌شود. اگر حالتان به هم می‌خورد می‌توانید اسپری بی‌حسی لیدوكایین 10 درصدی را 3-2 بار بر روی سطح زبان بپاشید تا به درستی و راحتی بتوانید این دستور را انجام دهید. البته استفاده همیشگی از اسپری را برای مدت طولانی توصیه نمی‌كنیم. سعی كنید به مرور و با تمرین به مسواك زدن روی زبان عادت كنید. تمیز كردن سطح زبان را می‌توان با استفاده از تمیزكننده‌های زبان نیز انجام داد. توجه كنید: «تمیز كردن روی زبان آری، تخریب سطح زبان هرگز». دائما زبان را مرطوب نگه دارید. به دفعات دهان را شستشو داده، غرغره كنید. به هنگام غرغره كردن سعی كنید زیر زبان و حلق نیز شستشو شود.
