بهمن پناهنده؛ دانشجوی دوره دکتری تخصصی تغذیه
امروزه شاهد رشد روزافزون استفاده از مکمل‌های غذایی در میان اکثر طیف‌های جامعه از جمله ورزشکاران، افراد چاق، بیماران و حتی نوجوانان می‌باشیم.
هر کدام از این گروه‌ها به دلایلی از مکمل‌ها استفاده کرده و جامعه نیز به ترویج و مصرف این مکمل‌ها بدون داشتن شناخت و آگاهی کامل کمک می‌نماید.
بعنوان مثال ورزشکاران در همه سطوح از مبتدی تا حرفه‌ای به عللی مانند افزایش قدرت بدنی، بهبود عملکرد ورزشی، نیروزایی و غیره از آنها استفاده کرده و امروزه کمتر ورزشکاری را می‌توان یافت که از مکمل‌های تغذیه‌ای استفاده نکرده باشد.
متخصصین دلایل مختلفی از جمله اینکه تأمین انرژی مورد نیاز ورزشکاران به تنهایی با غذا قابل جبران نیست، برای این قشر تجويز نموده‌اند.
یکی دیگر از این گروه‌ها که در مصرف مکمل‌های تغذیه‌ای سهم گسترده‌ای را به خود اختصاص داده است افراد مبتلا به اضافه وزن و چاقی می‌باشند.
بر اساس اطلاعاتی که از جامعه آمریکا داریم؛ چاقی و کاهش وزن، یکی از 20 دلیل عمده مصرف مکمل‌ها می‌باشد.
آمارهایی که ما در این زمینه داریم نشان می‌دهند که بیش از دو سوم بزرگسالان، بیش از یک سوم نوجوانان و کودکان در آمریکا مبتلا به اضافه وزن و چاقی بوده، همچنین حدود 47 درصد از افراد مبتلا به اضافه وزن و حدود 67 درصداز افراد مبتلا به چاقی در صدد کاهش وزن خود می‌باشند.
اگرچه متخصصین سلامت هنوز هم "تغییرات شیوه زندگی" ازجمله: تغییر الگوهای غذایی، کاهش دریافت انرژی و سوزاندن انرژی بیشتر از طریق افزایش فعالیت فیزیکی را ایمن‌ترین و بهترین روش برای رسیدن به کاهش وزن در طولانی مدت می دانند اما به دلایل بسیاری که در ادامه ذکر خواهیم کرد روش‌های دیگری که ساده‌تر و کوتاه مدت تر، اما پر خطرتر، پرهزینه‌تر و گهگاه حتی تائید نشده و خطرناک می‌باشند ترویج زیادی یافته است.
تبلیغات رسانه‌ای
متاسفانه سردمدار علل استفاده گسترده از روش‌های جدید کاهش وزن غول بزرگ تبلیغات رسانه‌ای بوده که بیماران و حتی افراد سالم را به استفاده از این روش‌ها تحریک می‌کند، از این رو بر متخصصین این حیطه واجب است که در این میان سالم‌ترین و ایمن‌ترین روش‌های مورد استفاده را علاوه بر آشنایی کامل، شناسایی کرده و برای این گروه از بیماران مورد استفاده قرار دهند تا این گروه به سمت روش‌های فوق الذکر که اکثراً بزرگترین هدف آنها سود آوری است سوق پیدا نکنند.
اما اینکه چرا بیماران بیشترین تمایل را به سمت این روش‌ها دارند خود مبحث گسترده ایست که به اختصار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تبلیغات اغراق آمیز رسانه‌ها، سخت و طولانی بودن روش‌های معمول و سنتی، کاهش مقاومت بیماران، سادگی و کوتاه مدت بودن روش‌های جدید.
اما داروهای چاقی نیز به دلیل سخت بودن انتخاب گروه هدف، عوارض و اثرات جانبی زیاد، تداخلات و مشکلات همراه آنها و علل دیگری که به علت شناخت کامل و نظارت دقیق بر آنها است استفاده از آنها را به شدت محدود می‌کند.
در این میان، مکمل‌های غذایی کاهش دهنده وزن با ادعاهایی که سازندگان آنها می‌کنند و بدلیل هزینه‌های بسیار پائین تر، عوارض کمتر و راحتی استفاده از آنها نسبت به روش‌های قبلی رواج گسترده‌ای یافته است.
در مقاله حاضر به اهمیت و جایگاه مکمل‌های غذایی کاهش دهنده وزن می‌پردازیم.
مکمل تغذیه‌ای چیست؟
اما مکمل تغذیه‌ای چیست؟ طبق تعریف سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) مکمل تغذیه‌ای به گروهی از مکمل‌ها گفته می‌شود که شامل اجزای غذایی باشد.
طبق همان تعریف اجزای غذایی شامل: ویتامین‌ها، مواد معدنی، اسیدهای آمینه و آنزیم‌ها (پروتئین‌های پیچیده‌ای که به واکنش‌های شیمیایی سرعت می‌بخشند)، مواد گیاهی با نام Herbal یا Botanical و موادی که می‌توانند در مکمل‌های رژیمی مورد استفاده قرار گیرند می‌باشد. لازم به ذکر است که Herbal یا Botanical در بسیاری از اشکال از جمله مواد گیاهی، جلبک‌ها، قارچ‌ها یا ترکیبی از این مواد یافت می‌شود.
اما برخلاف داروها که برای ورود به بازار، نیازمند تائیدیه FDA از جهات مختلف بخصوص اجزای تشکیل دهنده، اثر گذاری، ایمنی و غیره می‌باشند مکمل‌های رژیمی برای ورود به بازار تنها از لحاظ اجزای غذایی و مقدار این اجزا آن هم پس از ورود به بازار مورد بررسی قرار گرفته و به لحاظ ادعاهای نوشته شده روی برچسب آنها، منجمله ایمنی و اثرگذاری نظارتی بر آنها نمی‌شود، و معمولاً در این حیطه مطالعات انسانی اندکی انجام می‌شود، از این رو نمی‌توان به این ادعاها با اطمینان نگریست و دربرخی موارد نیز احتمال تداخل با سایر داروها را داشته و حتی مصرف آنها ممکن است خطرناک نیز باشند بنابراین در مصرف و تجویز آنها باید نهایت دقت را داشته و مصرف آنها باید تحت نظر متخصصین تغذیه صورت گیرد.
اما یادآور می‌شود که بر روی برچسب آنها باید جمله "این محصول یک مکمل رژیمی- غذایی محسوب شده و برای پیشگیری، تشخیص، درمان و یا تسکین علائم بیماری نمی‌باشد" حک شده باشد و همچنین در میان محتوی آن از اجزای دارویی استفاده نشده باشد.
با وجود همه این موارد باز هم استفاده از این مکمل‌ها بسیار رایج است بگونه ای که حدود 15 درصد از جامعه بزرگسال آمریکایی مبتلا به اضافه وزن و چاقی (20 درصد زنان و 9 درصدمردان) از این مکمل‌ها استفاده کرده سالیانه حدود دو بیلیارد دلار هزینه بر اقتصاد آمریکا بجای می‌گذارد.
ادعاهای بسیاری بر روی برچسب این مکمل‌های غذایی کاهش دهنده وزن وجود دارد که باعث چنین بار بزرگ اقتصادی بر جامعه آمریکا شده که از این ادعاها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: کاهش وزن بدن، کاهش چربی‌های بدن، کاهش اشتها، کاهش جذب درشت مغذی‌ها، افزایش متابولیسم بدن و افزایش دمای مرکزی (پایه) بدن.
اما این ادعاها بر اساس فرضیات، مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی بوده مطالعات انسانی محدودی آن هم با متدولوژی ضعیف و گزارشاتی اندک از اثرگذاری، ایمنی و عوارض آنها استوار است.
همچنین اکثریت مکمل‌های کاهش دهنده وزن از اجزای مختلفی تشکیل شده‌اند بطوریکه برخی از این مکمل‌ها بطور متوسط شامل 10 تا 96 جزء تشکیل دهنده از جمله فیبرهای غذایی، Botanical و مواد معدنی می‌باشند.
این موضوع که تأثیر اندک گزارش شده مربوط به کدام جزء می‌باشد و همچنین دوز و مقدار آن نامشخص است.
بنابراین بر اساس مطالعات اندک صورت گرفته تفسیر نتایج بسیار مشکل است، اما هزینه بالا و تداخل با داروهای دیگر از ملاحظات ویژه‌ای است که باید مد نظر قرار گیرد.
مکمل‌های غذایی کاهش دهنده وزن
FDA و کمیسیون تجارت فدرال (FTC) آمریکا به مصرف‌کنندگان مکمل‌ها در مورد ادعاهای جعلی در خصوص مکمل‌های غذایی کاهش‌دهنده وزن با پیام‌هایی مانند: قرص جادویی رژیم غذایی! ذوب کننده چربی‌های شما! از دست دادن وزن بدون رژیم غذایی یا ورزش! هشدار داده و بیان می‌کند که این محصولات حتی در برخی موارد می‌تواند خطرناک باشد.
بین ژانویه 2004 تا دسامبر 2012، 237 مکمل غذایی در کلاس 1 بیانیه اعلام‌شده توسط FDA قرار داده شد، به این معنی که احتمالاً استفاده از آن محصولات می‌تواند عوارض جانبی جدی داشته باشد که در بین این محصولات، 27 درصد مکمل‌های غذایی کاهش‌دهنده وزن را شامل می‌شد.
در اغلب موارد، بیانیه‌های اعلام‌شده به دلیل حضور مواد اولیه دارویی اعلام‌نشده بود. در سال 2013، FDA 30 اطلاعیه عمومی صادر کرده است که به خریداران در مورد این محصولات هشدار می‌دهد زیرا که این محصولات حاوی اجزاء دارویی پنهان می‌باشند: عمدتاً سیبوترامین؛ یک داروی کاهش‌دهنده وزن که در سال 2010 از بازار ایالات‌متحده به دلیل نگرانی‌هایی در باب ایمنی آن جمع‌آوری شد.
این نکته قابل‌ذکر است که یک محصول به‌عنوان نماینده یک مکمل غذایی درصورتی‌که شامل یک یا چند ماده دارویی باشد، چه بر روی برچسب آن اعلام‌شده باشد چه اعلام‌نشده باشد، به‌عنوان داروی تأیید نشده در نظر گرفته‌شده و درنتیجه نیازمند اقدامات اجرایی توسط FDA است.
برخی از اجزاء تشکیل‌دهنده در مکمل‌های غذایی کاهش‌دهنده وزن می‌توانند با برخی از داروها تداخل نمايند. به‌عنوان‌مثال گزارش‌شده است که گلوکومانان (یکی از مکمل‌های غذایی کاهش‌دهنده وزن) باعث کاهش سطح قند خون می‌شود و درنتیجه، می‌تواند با داروهای دیابت تعامل داشته باشد.
کیتوزان (یکی دیگر از مکمل‌های غذایی کاهش‌دهنده وزن) ممکن است سبب تشدید اثرات ضد انعقادی وارفارین شود. چای سبز می‌تواند با داروهای شیمی درمانی تعامل کند.
در یک بیمار با دریافت مکمل گارسینیا کامبوجیا (از مکمل‌های غذایی کاهش‌دهنده وزن) هم‌زمان با مصرف داروهای ضدافسردگی مسمومیت سروتونین گزارش‌شده بود.
نشان داده‌شده است که مکمل دیگری بانام سینفرین فعالیت یکی از آنزیم‌های کبدی که سموم و داروها را از بدن پاک می‌کند را مهار کرده، منجر به افزایش سطوح خونی برخی داروها، مانند سیکلوسپورین و ساکوییناویر می‌شود.
انتخاب یک روش معقول برای از دست دادن وزن
در مجموع مطالعات نشان می‌دهد که شواهد حمایت استفاده از مکمل‌های غذایی برای کاهش وزن بدن و تحریک کاهش وزن محدود بوده است، هزینه‌های این محصولات می‌تواند قابل‌توجه باشد، و بیشترین اثر این مکمل‌ها به‌عنوان یک کمک‌کننده به روند کاهش وزن زمانی است که درکنار همان برنامه‌های معمول کاهش وزن باشد.
از این رو بهترین راه برای از دست دادن وزن و نگه‌داشتن آن دنبال کردن یک روش معقول که شامل همان برنامه غذایی سالم، کاهش مصرف کالری و فعالیت بدنی متوسط تحت هدایت متخصصین تغذیه می‌باشد.
برای برخی از افراد با BMI بالا که خطرات سلامتی بیشتری دارند، ممکن است درمان‌های کمکی، ازجمله داروهای تجویزی مورد تأیید FDA و یا جراحی‌های چاقی، علاوه بر تغییرات شیوه زندگی تجویز شود.
اما همچنان این نکته غیرقابل‌گذشت می‌باشد که تغییر در شیوه زندگی است که باعث پیشرفت کاهش وزن شده و ممکن است سطح خلق‌وخو و انرژی را بهبود بخشیده و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی، دیابت و برخی سرطان‌ها را کاهش دهد.
ترکیبات برخی مکمل‌های کاهش‌دهنده وزن
در اینجا برخی از مهم‌ترین اجزای غذایی که ادعاهای پشت آنها منجر به تولید مکمل‌های غذایی کاهش‌دهنده وزن شده است را نام‌برده: پرتقال تلخ (با ماده مؤثره سینفرین)، کافئین، کلسیم، کیتوزان، کروم، اسید لینولئیک کانژوگه (CLA)، گارسینیا کامبوجیا، گلوکومانان، عصاره دانه‌های قهوه سبز، چای سبز، صمغ گوار، عصاره تمشک قرمز، عصاره دانه لوبیای سفید و اجزای جدید دیگری که هنوز موردتوجه آن‌چنانی قرار نگرفته اما جز ترکیبات تشکیل‌دهنده برخی مکمل‌های کاهش‌دهنده وزن مشاهده می‌شود.
در پایان یادآور می‌شویم که استفاده از مکمل‌ها به همراه بهترین استراتژی‌های کاهش وزن، برای بیشترین اثرگذاری، زمانی مؤثر می‌شود که تحت نظر متخصصین این حیطه انجام شود.
