دکتر محمد رادفر، دکترای داروسازی، دانشجوی دکتری تخصصی تغذیه
در این مقاله به بررسی اثر داروها و مکمل ها بر شیر مادر می‌پردازیم تا از این رهگذر بتوانیم اطلاعات مفیدی را در اختیار خانواده ها و مادران شیرده قرار دهیم.
در رابطه با تاثیر داروها در شیردهی باید به این نکته توجه کرد که مقدار دارو یا مکملی که از طریق شیر به نوزاد میرسد بسیار کمتر از مقدار دارویی است که در دوران بارداری از طریق جفت به جنین منتقل می شود. اکثر داروها به مقدار های متفاوتی( از مقدار جزیی تا زیاد) در شیر ترشح می شوند که ارتباط مستقیمی به دوز داروها، دوره درمان و مدت استفاده از دارو توسط مادر و نیز راه مصرف دارو دارد.
راه مصرف دارو خیلی مهم است. بسیاری از داروهایی که در شیر ترشح می شوند و از طریق خوردن شیر توسط نوزاد وارد دستگاه گوارش می شوند ممکن است در بدن نوزاد جذب نشوند که از این دسته میتوان به داروهایی مانند انسولین، هپارین، آنتي‌بيوتيک‌هاي آمينوگليکوزيدي، سولفات منيزيم و ..... اشاره کرد. با افزایش سن نوزاد شیرخوار تاثیر داروهای مترشحه در شیر بر آنها کمتر می شود.
هر دارویی که در دوران شیردهی تجویز و مصرف می شود باید توسط پزشک معالج از نظر ضررها و فواید آن کاملا بررسی شود و تنها در صورتی که فواید مصرف به ضررهای احتمالی برتری داشته باشد تجویز شود و در صورتی که این عوارض زیاد باشد باید شیردهی برای مدتی قطع شود.
مصرف برخی از داروها در دوران شیردهی بلامانع است و اثرات سوئی بر شیرخوار نخواهد داشت که تقریبا بیشتر داروهای بیماری های غیرکشنده و مهلک در این دسته قرار میگیرند. از این داروها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
آنتی بیوتیک هایی مانند اریترومایسین، آموکسی سیلین، پنی سیلین وی و سایرسفالوسپورین ها مانند سفازولین....، مسکن و ضد التهاب هایی مانند استامینوفن و ایبوپروفن، داروهای آنتی اسید مانند آلومینیوم ام جی، داروهای تیرویید مانند لووتیروکسین، داروهای میلین و نرم کننده مدفوع مانند روغن ها و...، آنتی هیستامین ها مانند دیفن هیدرامین و فکسوفنادین و هیدروکسی زین و سیتریزین و...، داروهای قلبی عروقی مانند متیل دوپا، پروپرانولول، لابتالول و متوپرولول ....،
برخی دیگر از داروها جهت مصرف در دوران شیردهی احتیاط مصرف دارند چون گزارشاتی پراکنده مبنی بر ایجاد عوارض در نوزادان شیر خوار گزارش شده است. در این موارد حتما دستور پزشک را باید لحاظ کرده و خودسرانه مصرف صورت نگیرید. از این داروها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
برخی از داروهای ضد ویروس مانند آسیکلوویر و والاسیکلوویر، داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای (آمی تریپتیلین، ایمی پرامین، نورتریپتیلین)، فنوتیازین ها مانند کلرپرومازین، فلوفنازین، تیوریدازین، تری فلوپرازین و پرومتازین، داروهای آرام بخش و خواب آور مانند اگزازپام و لورازپام، داروهای ضد تهوع مانند متوکلوپرامید، داروهای ضد فشار خون مانند انالاپریل و کاپتوپریل و وراپامیل و ...، فلوکونارول، کینیدین، سوماتریپتان، سرترالین، ضد احتقان ها، گادولینیوم، داروهای ضد تشنج مانند والپروات سدیم و کاربامازپین و فنی توئین و ...، مهار کننده های اسید معده مانند سایمتیدین، رانیتیدین، امپرازول، فاموتیدین.
برخی از داروهای این دسته ممکن است باعث کاهش ترشح شیر مادر شوند مانند داروهای دیورتیک (ادرار آور) مانند هیدروکلروتیازید و فورازماید و ...، متیل ارگونوین، و یا باعث ایجاد اثرات گیجی و خواب آلودگی در شیرخوار شوند.
مصرف برخی دیگر از داروها در شیردهی ممنوع است و قطعا بر نوزاد شیرخوار تاثیر منفی به همراه خواهد داشت و در صورتیکه به هر دلیل مصرف آنها ضروری باشد بسته به مدت مصرف دارو شیردهی باید بطور موقتی یا دائمی قطع شود. از این داروها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
داروهای ضد سرطان، برموکریپتین و کابرگولین (باعث کاهش ترشح پرولاکتین و در نتیجه کاهش ترشح شیر مادر می شوند)، ید رادیواکتیو، لیتیوم، ترکیبات طلا، آمیودارون، آمانتادین، کلوزاپین، و ...
در دوران شیردهی به علت تامین ترکیبات شیر از بدن مادر، توجهات ویژه ای در مورد رژیم غذایی متناسب با این دوران و مصرف برخی مکمل ها ضروری به نظر می رسد. در برخی از مادران ترشح و تولید شیر متناسب با نیازهای نوزاد نیست و این خود موجب ایجاد نگرانی برای مادران میگردد که برای کاهش یا رفع این مشکل ترکیبات دارویی صناعی یا گیاهی متفاوتی وجود دارد که میتوان از داروهای شیمیایی، متوکلوپرامید و از داروهای گیاهی، داروهای حاوی رازیانه، بادام، شبدر، جوی دوسر، خارمریم، یونجه، گالگا، رازک، تمشک،ریحان، سیاهدانه،زیره سیاه، شوید، تخم ترب،زنجبیل، فندوق، زردچوبه، گزنه و شنبلیله را نام برد. برخی از ترکیبات گیاهی باعث کاهش ترشح شیر مادر می شوند مانند نوشیدنی های حاوی الکل، جعفری، برگ سنا، قهوه و نسکافه، بابونه، روغن کرچک، کنگر فرنگی و... .
مکمل ها در دوران شیردهی میتوانند به سلامت نوزاد و مادر کمک کرده و کمبود های بدن مادر را تامین و باعث بهتر شدن ترکیبات شیر شوند. در دوران شیردهی نیاز به ویتامین ها و املاح بیشتر از زنان غیر شیرده است. حجم شير مادر رابطه مستقيم با تكرر شيردهى دارد. تغذيه مكرر نوزاد با شير مادر سبب مى شود شير بيشترى توليد شود. با شروع مصرف غذاهاى كمكى و كاهش دفعات شيردهى، حجم شير توليدشده نيز كاهش مى يابد و بالطبع نياز افزايش يافته مادر به مواد مغذى نيز تعديل مى شود.
ذخایر آهن مادر در دوران بارداری برای تامین آهن مورد نیاز جنین مصرف می شود و خونریزی هنگام زایمان نیز موجب ازدست دهی آهن بیشتر می شود بنابراین برای تکمیل ذخایر آهن بدن لازم است مادران شیرده از مکمل آهن به میزان روزانه یک عدد قرص فروسولفات مطابق با توصیه های وزارت بهداشت (تا 3 ماه بعد از زايمان) استفاده نمایند.
براساس دستورالعمل های وزارت بهداشت در مورد تغذیه مادران شیرده، وجود مواد معدنى نظير كلسيم، آهن، روى، مس، فسفر و يد در تغذيه مادر شيرده ضرورى است. با اين حال برخى از مواد معدنى مانند كلسيم، فسفر، آهن و روى، بدون توجه به دريافت غذا، مى تواند از ذخاير بدن مادر به شير وارد شوند، اما وجود برخى مواد معدنى همچون يد در شير مادر ارتباط مستقيمى با تغذيه او دارد. بنابراين تغذيه مناسب مادر شيرده جهت تأمين انواع مواد معدنى ضرورى مخصوصاً كلسيم، آهن و يد براى سلامتى مادر و شيرخوار ضرورى است.
توصيه مى شود مادران شيرده همچون دوران باردارى از منابع كلسيم و ساير مواد معدنى استفاده كنند. همچنين مصرف نمك يد دار تصفيه شده به مقدار كم و رعايت شرايط نگهدارى مناسب آن مهم است؛ يعنى با نگهدارى نمك يد دار در ظروف در بسته و دور از نور، يد موجود در نمك را حفظ كنند. همچنين توصيه مى شود براى پايدار ماندن يد در غذاها، نمك در انتهاى پخت به غذا اضافه شود.
مصرف مکمل های امگا 3، ویتامین ایی ، ویتامین سی، مولتی ویتامین ها، آهن ، روی، کلسیم، اسید فولیک و ویتامین ب 12 و نیز سایر مکمل ها تنها در صورتی نیاز است که رژیم غذایی مادر کفایت لازم را جهت تامین این مواد ضروری نداشته باشد و براساس نظر متخصصین تغذیه و پزشکی این مواد مغذی در رژیم غذایی مادران شیرده وارد می شوند.
