دکتر عطیه میرزابابایی - متخصص تغذیه از دانشگاه علوم پزشکی تهران
ati_babaee@yahoo.com
تحریریه زندگی آنلاین : اگر شما هم فرزندی دارید که مبتلا به دیابت است، حتما با وسواس بیشتری مطالب مربوط به دیابت را پیگیری میکنید. دیابت نوع ۱ یک بیماری ناشی از کمبود انسولین در کودکان می‌باشد و برای درمان لازم است به فرد انسولین تزریق شود. انسولین باعث می‌شود بدن کودک از غذاهای مصرف شده استفاده کند و او مانند سایر افراد هم سن خود، به طور طبیعی رشد کند. ابتلا به دیابت نباید دلیلی بر جدا کردن کودک از جمع خانواده، مدرسه، دوستان و غیره شود. افراد دیابتی می‌توانند مانند دیگران به زندگی عادی خود ادامه دهند. به این منظور لازم است خانواده رفتار مناسبی با او داشته باشند و بدانند که با داشتن مراقبت صحیح، کودک می‌تواند مانند دیگران زندگی کند. یکی از اصلی‌ترین سوالات والدین کودکان دیابتی، شیوه و نوع تغذیه کودک‌شان است تا با برنامه‌ریزی مناسب بتوانند کمترین میزان انسولین را به کودکان تزریق کنند. پس باید بدانید که رژیم غذایی مناسب و منظم در کنار تزریق انسولین برای کنترل بیماری کودک دیابتی اهمیت زیادی دارد تا مانع افت قند خون او شود.
بیشتربخوانید:
10نشانه ابتلا کودکان به دیابت
انواع دیابت را بهتر بشناسیم
دیابت نوع یک
به اين نوع ديابت، دیابت وابسته به انسولین يا ديابت کودکان و نوجوانان نیز گفته می‌شود. وقتی پانکراس به دليل نوعي بيماري خود ايمني (يعني حمله سيستم ايمني بدن به سلول‌هاي خودي توليد كننده انسولين در پانكراس) انسولین کافی تولید نمی‌کند، گلوكز خون بالاتر از حد نرمال رفته و مشكلات متعددي را سبب مي‌شود. علت دقيق اين نوع خودايمني مشخص نیست، اما تصور می‌شود دليل آن ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی باشد. در حال حاضر، در بسياري از كشور‌ها آمار مبتلایان به اين بيماري، به خصوص در كودكان، در حال افزايش مي‌باشد و اين در حالي است كه هیچ روش شناخته شده‌ای برای جلوگیری از دیابت نوع يك وجود ندارد. استاندارد درمانی برای کودکان مبتلا به دیابت نوع يك، نوعي انسولین درمانی شدید است. اين انسولین درمانی برای هر کودک بايد به طور جداگانه و اختصاصي طراحی شود.
دیابت نوع دو
به اين نوع ديابت، دیابت غیروابسته به انسولین یا ديابت بزرگسالان نیز گفته می‌شود. ديابت نوع دو، هنگامي رخ مي‌دهد که بدن نمی‌تواند به طور مؤثری از انسولین تولید شده استفاده کند و نتيجه افزايش گلوكز خون است. ديابت نوع دو می‌تواند ناشی از اضافه وزن بیش از حد، عدم تحرک جسمی و گاهی اوقات زمينه‌هاي ژنتیکی باشد. بر خلاف تصور عموم، به تازگی، دیابت نوع دو به طور فزاینده‌ای در کودکان و نوجوانان گزارش شده است، به حدی که در برخی از نقاط جهان دیابت نوع دو به اصلی‌ترین نوع دیابت در کودکان تبدیل شده است. اعتقاد بر این است که رشد جهانی چاقی کودک و عدم تحرک جسمی نقش اساسی دارد. ديابت نوع دو بر خلاف ديابت نوع يك، با يك رژيم غذايي و سبک زندگی سالم قابل پيشگيري است. تحقیقات نشان داده‌اند که تغذیه با شیر مادر می‌تواند از خطر بروز دیابت در سنین بالاتر جلوگیری کند. همچنین افزایش وزن می‌تواند خطر ابتلا به دیابت را بیشتر کند.
بیشتر بخوانید:
مراقبت های مورد نیاز در دیابت در کودکان
علائم دیابت در کودکان
تکرر ادرار
اختلالات بینایی
تشنگی زیاد
کاهش وزن
تغییر خلق و خو
ضعف شدید
اهمیت تغذیه مناسب دركودكان مبتلا به دیابت
رژيم غذایی مناسب در کودکان و نوجوانان مبتلا به دیابت بسیار مهم است و کارکردهای اصلی آن عبارتند از:
حفظ متابولیسم بدن و رشد کودکان
کاهش خطر ابتلا به هایپرگلیسمی و بحران هیپوگلیسمی (ناشی از ناشتایي طولانی‌مدت یا اشتباه در مصرف دوز انسولین)
حفظ سلامت طولانی مدت
مانند همه کودکان، كودكان مبتلا به دیابت نوع 1 به وعده‌هاي غذايي سرشار از مواد مغذی احتیاج دارند که به رشد آنها کمک كرده و آنها را در وزن سالم نگه می‌دارد. كالري روزانه مورد نياز کودک باید به گونه‌اي مصرف شود كه:
10تا 20 درصد کالری مورد نياز از پروتئین
25 تا 30 درصد کالری مورد نياز از چربی‌های سالم
50 تا 60 درصد كالري مورد نياز از کربوهیدرات‌ها باشد.
بیشتر بخوانید:
ورزش ایروبیک خطر ابتلا به دیابت را در کودکان کم می‌کند
نقش کربوهیدرات در رژيم غذايی كودكان مبتلا به دیابت
کربوهیدرات‌ها مهم‌ترین ماده مغذی هستند كه انرژی لازم را برای بدن و مغز تأمین می‌کنند و در بیشتر غذاها و نه فقط در نان و سیب‌زمینی، یافت می‌شوند. هنگام تهیه غذا برای کودکان مبتلا به دیابت، توجه کنید که كربوهيدرات‌ها تنها مواد مغذی هستند که به طور مستقیم بر میزان قندخون تأثیر گذاشته و باید در همه وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌ها گنجانده شوند. بهتر است كودك خود را به سمت کربوهیدرات‌های پیچیده مانند سبزیجات و غلات کامل سوق دهید، زيرا دارای ویتامین‌ها و مواد معدنی مفيد براي سلامتي و هم چنين فیبر هستند كه به کنترل قند خون کمک می‌کند. بهتر است تا حد ممكن از کربوهیدرات‌هایی مانند نان سفید، ماکارونی، غلات فرآوری شده، آب‌نبات و ... خودداری کنید، زيرا آنها می‌توانند قند خون را به سرعت بالا ببرند.
میزان کربوهیدرات مورد نیاز کودک شما بستگی به وزن، سن، اندازه، میزان ورزش و داروهای مصرفی وی دارد. متخصص تغذیه می‌تواند به شما در تشخیص تعداد گرم یا اندازه‌هایی از كربوهيدرات که كودك شما باید هر روز مصرف کند، کمک کند. روش‌هايی نسبتا كاربردی نيز براي كنترل مصرف كربوهيدرات، تنظيم قند خون و انسولين مصرفي، وجود دارد از جمله:
شمارش و کنترل میزان کربوهیدرات دریافتی
بسیاری از خانواده‌ها با شمارش کربوهیدرات‌های خوراکی موجود در هر وعده غذایی یا میان‌وعده، میزان قند خون كودك خود را ثابت نگه داشته و سپس میزان انسولین را متناسب با آن تنظیم می‌کنند. در غذاهای بسته‌بندی شده، تعداد کل کربوهیدرات موجود در هر وعده، روي برچسب آن ذکر شده است.
رژيم کربوهیدرات ثابت
گزینه دیگر این است که کودک شما در هر وعده غذایی و میان وعده مقدار کربوهیدرات زیادی بخورد. او باید هر روز در همان ساعات غذا بخورد و همچنین در مواقع معین انسولین مصرف کند. لازم نیست هر روز همان غذاها را بخورد. فقط باید به کل کربوهیدرات‌های تعیین شده برای هر وعده غذایی و میان‌وعده توجه کنید. این برنامه رژيمی برای بسیاری از بچه‌ها مفيد واقع شده است.
بیشتر بخوانید:
دیابت در کودکان
نقش پروتئین در رژيم غذايي كودكان مبتلا به دیابت
پروتئین برای رشد و ترمیم بافت‌های بدن مورد نیاز است. همچنین پروتئین‌ها منبع انرژی هستند. منابع اصلی پروتئین عبارتند از:
گوشت
تخم‌مرغ
ماهی
مرغ
لبنیات
آجیل
دانه و حبوبات
چربی‌ها و روغن‌ها
برای حفظ سلامتی خانواده و فرد دیابتی بهتر است مصرف روزانه روغن‌ها و چربی‌ها در غذا به اندازه و تقریبا کم باشد و از غذاهای سرخ کرده و چرب کمتر استفاده شود .
مصرف روغن‌های گیاهی بهتر از روغن‌های حیوانی است. مصرف بیشتر روغن‌های حیوانی و جامد باعث افزایش چربی خون و ایجاد بیماری‌های قلبی در بزرگسالی می‌شود. دانه‌های روغنی (مانندگردو، بادام، پسته، کنجد، تخمه آفتابگردان، تخمه کدو و سایر مغزها) از بهترین روغن‌ها هستند و منابع خوب مواد معدنی، فیبر و پروتئین محسوب می‌شوند. این مواد کربوهیدرات بسیار کمی دارند و می‌توان آنها را به عنوان میان‌وعده استفاده کرد.
مواد غذایی ممنوع در ديابت كودكان
هیچ غذای خاصی وجود ندارد که برای كودك شما محدود باشد، اما مواردی وجود دارد که باید هنگام برنامه‌ریزی وعده‌های غذایی و خرید مواد غذایی در نظر بگیرید.
مبتلایان به دیابت بيشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی قرار دارند. به همین دلیل، بهتر است کودک خود را از غذاهای چرب حاوی کلسترول، چربی اشباع و چربی ترانس دور کنید.
از غذاهای پرنمک خودداری کنید. خوردن بیش از حد سدیم می‌تواند منجر به فشار خون بالا شود.
غذاهای قندی مانند آب نبات، شیرینی یا نوشابه که قند خون را به سرعت بالا می‌برند محدود کنید. آنها به بهترین وجه در یک وعده غذایی و همراه با انسولین تجویز می‌شوند.
سایرتوصیه‌ها
بهتر است روزانه ۳ وعده غذای اصلی (صبحانه، نهار و شام) و ۳ میان وعده کوچک مصرف شود. وعده‌های غذایی کوچک از گرسنگی و پرخوری در وعده بعد جلوگیری می‌کنند و در نتیجه قند خون بهتر کنترل می‌شود. 3 منبع اصلی فیبر باید در وعده‌ها و میان‌وعده‌ها موجود باشد که مهم‌ترین آنها سبزیجات، میوه‌های تازه و سبوس است.
جهت جلوگیری از افزایش یا کاهش قند خون لازم است در هر وعده غذایی یا در میان‌وعده‌ها از مواد کربوهیدرات‌دار و بدون کربوهیدرات با هم استفاده شود.
در افرادی که از دو نوبت تزریق انسولین استفاده می‌کنند، با توجه به تزریق انسولین در ساعات مشخصی از روز، بهتر است زمان غذا خوردن نیز در هر روز تقریبا ثابت باشد تا افت قند خون یا افزایش قند خون ایجاد نشود.
مصرف صبحانه برای کودکان دیابتی بسیار مهم است. در صورتی که صبحانه به اندازه کافی مصرف نشود، احتمال افت قند خون قبل از ظهر وجود دارد. در وعده صبحانه باید از نان سبوس‌دار مثل سنگک یا بربری استفاده شود؛ نان لواش و نان فانتزی گزینه مناسبی برای صبحانه کودکان دیابتی نیست. همچنین در صورت استفاده از نان جو، باید نان فاقد عصاره مالت باشد تا از بالا رفتن قند خون جلوگیری شود. در کنار نان و پنیر از گوجه و خیار هم استفاده شود تا نوسان قند خون کاهش یابد. در صورتی که کودک تمایلی به مصرف نان و پنیر یا سایر اقلام مشابه را در صبح ندارد، از غذاهایی مانند: املت، خوراک عدسی و یا سوپ می‌توان استفاده کرد.
کودکان دیابتی حتما باید از سالاد و سبزی در کنار غذا استفاده کنند. کودک چاق باید از مصرف سس مایونز و روغن زیتون در غذا خودداری کند و در صورت داشتن وزن متعادل از روغن زیتون به همراه آبلیمو یا سرکه روی سالاد استفاده شود.
غذاهای آماده مانند ساندویچ‌ها، سوسیس و کالباس، همبرگر، پیتزا و غیره و همچنین تنقلاتی مانند چیپس، پفک،انواع کیک‌ها و بیسکویت‌ها و نوشابه‌ها نباید به صورت روزمره و همیشگی در خانواده استفاده شود. این غذاها اغلب چربی و نمک و شکر زیادی دارند و برای سلامتی همه افراد خانواده مضر هستند.
طعم و ظاهر غذاهای تهیه شده در منزل باید خوب باشد و افراد خانواده از غذا خوردن لذت ببرند. استفاده از ادویه‌ها و چاشنی‌های گوناگون مانند دارچین، فلفل، زرد‌چوبه، زنجفیل، سیر، آبلیمو، آبغوره، نعناع یا شوید خشک توصیه می‌شود.
در تهیه سالاد‌ها می‌توانید از ماست چکیده کم‌چرب همراه با ادویه‌های خوش‌طعم به جای سس مایونز استفاده کنید و یا مقدار کمی سس مایونز به ماست اضافه نمایید.
مصرف آب را در کودکان فراموش نکنید.
دفتر کوچکی تهیه کنید و سابقه مصرف کربوهیدرات، دوز انسولین و قندخون در رژيم غذايي كودك‌تان را ضبط کنید. این اعداد می‌تواند به شما و پزشک‌تان کمک کند كه بهترين رژيم غذايي ممكن را استفاده كنيد.
در فصل امتحانات که فرزند شما استرس دارد، باید یک ماده قندی ساده مثل شکلات یا شیرینی همراه داشته باشد و در صورت افت قند خون که با علائم لرزش، ضعف، بی‌قراری، بدخلقی و عرق سرد همراه است، از ماده قندی استفاده کند تا منجر به بیهوشی نشود.
داشتن آرامش و پرهیز از هر گونه اضطراب و استرس در محیط خانواده باعث بهتر کنترل شدن قند خون می‌شود.
مشکلات شايع
در تنظيم قند خون کودک ممکن است افت قند خون يا افزايش قند خون روي دهد. درباره افت قند خون بدانيد که يکي از موارد اورژانس است و بايد بلافاصله کودک را به نزديک‌ترين مرکز درماني برسانيد. در هنگام افت قند خون، احساس ضعف، گرسنگي، بي‌هوشي و حتي اغما نيز ممکن است مشاهده شود. اين حالت اغلب در مواقع زير پيش مي‌آيد:
هنگامي که کودک يک وعده غذا را فراموش کند.
اگر هوا خيلي گرم يا خيلي سرد باشد.
اگر ورزش شديد بدون تغذيه مناسب انجام شود.
اگر انسولين بيش از نياز مصرف شود.
درباره افت قند خون به علائمي همچون لرزش دست، پوست رنگ پريده، عرق سرد، ضربان تند قلب، گرسنگي، بي‌قراري و گريه، سياهي رفتن چشم، خستگي و خواب‌آلودگي، سردرد و نداشتن تمرکز کودک حتما توجه کنيد. در اين مرحله بايد به سرعت يک غذاي شيرين مانند آب‌ميوه و آب قند به کودک بدهيد. بهتر است از شيريني‌هاي جامد استفاده نکنيد تا در صورت تشنج، غذا به راه‌هاي هوايي کودک وارد نشود. اگر پس از 10 تا 15 دقيقه کودک احساس بهبود نکرد، اين کار را تکرار کنيد و پس از بهترشدن حال کودک بايد يک ماده غذايي که قند آن جذب طولاني‌تري دارد، به وي بدهيد تا دوباره افت قند تکرار نشود. نمونه چنين غذاهايي ساندويچ پنير يا شير با چند عدد بيسکويت است.
افزايش قند خون کودک
اگر انسولين در دسترس بدن کم باشد يا بيمار تزريق انسولين را فراموش کند، دچار افزايش قند خون مي‌شود. مصرف زيادتر از حد معمول غذا و ورزش و فعاليت بدني خيلي کم نيز موجب افزايش قند خون مي‌شود. همچنين استرس و اضطراب نيز در افزايش قند خون کودک موثر است. علامت‌هاي افزايش قند خون شامل تشنگي، خستگي و ضعف، افزايش دفعات ادرار و تاري ديد است. هنگام افزايش قند خون ابتدا از گلوکومتر براي اندازه‌گيري قند خون و سپس غذاها و نوشيدني‌هاي بدون قند استفاده کنيد.
کتواسيدوز
هنگامی که سلول‌های بدن به دلیل کمبود انسولین، نتوانند از گلوکز برای تأمین انرژی مورد نیاز خود استفاده نمایند، بدن شروع به سوزاندن چربی برای تولید انرژی می‌کند که منجر به تولید ترکیبات شیمیایی به نام کتون در بدن می‌شود. تجمع کتون در خون باعث اسیدی شدن خون می‌شود. مقادیر بالای کتون می‌تواند بدن را مسموم کند و هنگامی که سطح کتون بسیار بالا رود، باعث بروز کتواسیدوز می‌شود. کتواسیدوز دیابتی معمولا به دلیل عدم وجود انسولین کافی در بدن به دلیل تزریق ناکافی انسولین به خاطر تکنیک تزریق اشتباه و یا فاسد بودن انسولین یا نیاز به تنظیم دوز انسولین با نظر پزشک و یا افزایش نیاز بدن به انسولین به دلیل بیماری‌ها به خصوص بیماری‌های عفونی بروز می‌کند. علامت‌هاي کتواسيدوز ديابتي شامل کاهش آب بدن، چشمان گود رفته، لب‌هاي خشک، خواب‌آلودگي و تنفس دشوار، استفراغ، درد شکم و تنفس با بوي ميوه گنديده است. در اين حالت اگر کودک هوشيار است مايعات بدون قند به او بدهيد و به سرعت کودک را به اورژانس برسانيد.
توصيه مهم به والدين برای مراقبت از کودک ديابتی
پدر و مادر بايد آگاهي خود را درباره بيماري ديابت افزايش دهند و تنها توصيه‌هاي پزشکان را اجرا کنند.
سخت‌گيري يا آزادي دادن بيش از حد، درباره کودک ديابتي درست نيست.
از تبعيض قائل شدن براي کودک ديابتي بايد پرهيز کرد.
يکي از ويژگي‌هاي ديابت کودکان اين است که نشانه‌هاي آن ممکن است به سرعت و ناگهاني بروز کنند و به سرعت ولي به طور موقت از بين بروند که گاهي والدين با مشاهده اين وضع، تزريق انسولين را متوقف مي‌کنند. بايد توجه داشت که اين دوران بهبود که به آن «ماه عسل» مي‌گويند، گذراست و به زودي نشانه‌هاي بيماري دوباره پديدار خواهند شد. اين حالت اغلب يکي دو ماه پس از شروع ديابت روي مي‌دهد و يکي دو ماه و گاهي يک سال طول مي‌کشد. در اين دوره وظيفه والدين اندازه‌گيري منظم قند خون و ادرار و کاهش تدريجي مقدار انسولين است.
هنگامي که کودک وارد مدرسه شد، بايد با اولياي مدرسه و معلم او درباره بيماري‌اش صحبت کرد تا آنها بدانند کودک در ساعات خاصي نياز به تغذيه و تزريق انسولين دارد و اگر دچار افت قند خون شد چگونه به او کمک کنند.
گاهي مسايل جالب توجهي اتفاق مي‌افتد. به‌طور مثال کودک ديابتي که در درس رياضي قوي بوده است، ناگهان در اين درس افت شديد پيدا مي‌کند، ولي بعد معلوم مي‌شود که زمان درس رياضي پيش از ناهار يا پس از ساعت ورزش بوده است. در اين زمان‌ها قند کودک در حد پايين است و تمرکز و دقت و درک او هم کاهش مي‌يابد.
مسايل رواني کودک اهميت زيادي دارند. کودک ديابتي حس مي‌کند با دوستانش تفاوت دارد به‌ويژه که از خوردن بستني و نان خامه‌اي محروم است. بايد فضايي ايجاد شود که کودک غم‌ها و ناراحتي‌هايش را با والدين در ميان بگذارد.
وقتي کودک به مهماني و مسافرت مي‌رود، سرنگ و شيشه انسولين و برنامه غذايي‌اش را نبايد فراموش کند.
