دکتر احمدرضا درستی - متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : به هرکجای اطراف و اکناف جهان و محل زندگی خود می‌نگریم، معجزات خلقت خداوند توانا ما را متعجب می‌سازد. مثلاً هر یک سلول موجود در برگ یک درخت، خودش به تنهایی ملکول‌های سبزرنگ کلروفیل را در خود دارد که می‌تواند به کمک نور خورشید و گاز دی اکسیدکربن، قند و مواد مغذی باارزشی را تولید کرده و در اختیار قرار دهد؛ حال یک برگ درخت با داشتن میلیون‌ها سلول، در واقع شهرکی از میلیون‌ها کارخانه تولید مواد غذایی است و لذاست که شاعر گفته: برگ درختان سبز در نظر هوشیار، هر ورقش دفتری است معرفت کردگار.
در کلاس‌های تغذیه وقتی برای اولین بار دانشجویان گرامی متوجه می‌شوند خداوند در استخوان‌های بدن ما 2 گروه سلول قرار داده که یک گروه آنها کار ساخت استخوان را به عهده دارند و گروه بعدی کارشان از بین بردن استخوان است، با تعجب سؤال می‌کنند که این گروه خراب‌کار برای چه اینجا هستند و پاسخ می‌شنوند که چون استخوان در طی زمان و به دلیل تحمل فشارها ترک‌های ریزی پیدا می‌کند، سلول‌های استخوان‌خوار این ترک‌ها را از بین می‌برند تا سلول‌های استخوان‌ساز مجدداً استخوان سالمی را بنیان‌گذارند.
در بین نمایه‌گرهای مختلف قدرت خداوند، شیر مادر احتمالاً حرف اول را می‌زند. هنوز هم با گذشت مدت‌ها از کشف عجایب این هدیه الهی، به مرور علم به خواص جدیدی از شیر مادر پی می‌برد. در ادامه می‌خواهیم برخی از خواص فوق‌العاده این آفریده ارزشمند خداوند را نام ببریم.
بیشتربخوانید:
بخور ، نــخــورهـای بــارداری و شـیـردهــی
شیر هر موجودی؛ بنابر نیاز فرزند همان موجود
ابتدا لازم به ذکر است که شیر هر موجودی بنابر نیاز فرزند همان موجود طراحی شده است. به عنوان مثال، شیر گاو پروتئین بالایی دارد تا کمک کند به زودی گوساله به گاو تبدیل شود!
در حالی که شیر انسان لاکتوز (قند شیر) بیشتر و پروتئین کمتر دارد تا در طی مدت طولانی‌تری که لازم است فرزند انسان رشد کند، از فعالیت بدنی او حمایت کند. حتی شیر مادر دارای کودک پسر با شیر مادر دارای فرزند دختر تا حدودی متفاوت است؛ زیرا فرزند پسر سوخت انرژی بیشتری دارد و لذا محتوای شیر و حتی حجم مقدار شیر تولیدی در مادران متفاوت است.
مقدار چربی شير انسان ٤ گرم و ميزان لاكتوز آن ٨/٦ گرم در صد ميلی‌ليتر است؛ در حالي كه در شير گاو مقدار چربی 5/3 گرم و مقدار لاکتوز ٥ گرم در صد سی‌سی هستند، البته هر دو شير عمدتاً به علت تفاوت مقدار پروتئین، مقادير نسبتاً مشابهی انرژی توليد می‌كنند.
این بالا بودن پروتئین شیر دام‌ها برای نوزاد انسان مشکل‌ساز است و عوارض مختلفی را به بار می‌آورد.
بیشتربخوانید:
میان وعده‌های مفید برای خانم‌های باردار
شیر پیشین و شیر پسین
شير مادر در ابتدای هر بار شيردهی آبكی و كمرنگ‌تر بوده و مقدار پروتئين بيشتر و چربی كمتری دارد و به نام شير پيشين معروف است و حاوی مقادير زيادی لاكتوز، ويتامين‌ها و آب هم می‌باشد. در انتهای هر وعده (شير پسين)، شير سفيد رنگ‌تر و پرچرب گرديده و كمك می‌كند كه شيرخوار بهتر سير شود.
فواید شیرمادر
لاکتوز موجود در شير مادر بالا بوده و علاوه بر تأمین انرژی مورد نياز طفل، مقداری از آن نيز در روده‌ها توسط لاکتوباسيلوس بيفيدوس به اسيد لاکتيک تبديل شده و از رشد ميکروارگانيسم‌های بيماري‌زا جلوگيری مي‌کند.
مقدار پروتئين و انرژی مورد نياز کودک به ترتيب ٢ گرم و ١٠٨ كيلوكالری به ازای كيلوگرم وزن بدن است كه شير مادر آن را به خوبی تأمین می‌كند. مقدار متوسط پروتئين شير انسان ٥/١ گرم در صد ميلی‌ليتر است و نوزاد تازه متولد شده با وزن متوسط ٣ تا ٥/٣ كيلوگرم با نوشيدن مقدار ٤٠٠ تا ٥٠٠ ميلی‌ليتر از اين شير به خوبی پروتئين مورد نياز خود را دريافت می‌كند. اين پروتئين بيشتر از آلبومين تشكيل شده و در معده شيرخوار دلمه‌هايی تشكيل می‌دهد كه به خوبی قابل هضم و جذب می‌باشد. اين در حالي است كه در ١٠٠ سی‌سی شير گاو ٥/٣ گرم پروتئين با تركيبی اغلب كازئينی وجود دارد كه هضم سخت‌تری دارد و دفعش هم برای کليه‌های نارس نوزاد مشکل است. پروتئين موجود در شير انسان حساسيت‌زا يا بيماري‌زا نيست. مواردی از تتانی و مرگ شيرخواران در اثر حساسيت‌زايی شير حيوانات گزارش شده است.
ماده‌ای پروتئينی به نام عامل بيفيدوس موجب رشد باکتري‌های مفيد در دستگاه گوارش نوزاد مي‌شود. تورين (Taurin) پروتئين ديگری است كه نقش مهمی در رشد مغزی كودك دارد و در شير مادر بيشتر يافت می‌شود.
بیشتربخوانید:
بایدها و نبایدهای مصرف همزمان شیرخشک و شیرمادر
ايمنوگلبولين‌های موجود در شير مادر به ويژه IGA، شيرخوار را از ابتلا به بسياری از بيماري‌ها حفظ می‌کند. ترکیب اصلی ایمنوگلوبولین‌ها را نیز پروتئین تشکیل می‌دهد. موارد متعددی گزارش شده که مادر خود به بيماری ايدز مبتلا شده، ولی نوزادش که از شير او تغذيه می‌کند به اين بيماری مبتلا نگرديده است.
ليپاز و نمك‌های صفراوی موجود در شير مادر، انگل‌های تک‌سلولی از قبیل ژيارديالامبليا و آنتاماباهيستولتيكا را نابود می‌کند. شير مادر منبع لاكتوفرين است كه يك پروتئين متصل به آهن است و تقریباً به طور طبيعی يك‌سوم آن با آهن اشباع می‌شود و اثر مهاری بر رشد باکتری E-coli در روده دارد.
رشد ويروس اوريون، آنفولانزا، واكسينا (آبله) روتاويروس و ويروس انسفاليت B ژاپني، توسط ماده‌ای در شير مادر مهار می‌شود. شیر مادر از نوزاد در برابر پنومونی (ذات‌الریه)، مسمومیت‌های غذایی، برونشیت، عفونت‌های میکروبی، آنفلوآنزا، عفونت گوش، آلرژی، جوش، اسهال و سرخجه نیز محافظت می‌کند.
شیر مادر باعث تقویت عملکرد ریه‌های نوزاد می‌گردد و از مشکلات تنفسی پیشگیری می‌کند. کودکانی که شیر مادر خورده‌اند، تا سن 15 سالگی کمتر دچار دیابت انسولینی، بیماری‌های قلبی - عروقی، سرطان‌ها و بیماری MS می‌شوند. ضمناً كودك شير مادر خوار كمتر به كوليك (درد شكم)، آلرژی و اگزما مبتلا می‌شود.
ماكروفاژ موجود در شير انسان (كلستروم و شير رسيده) قادر به سنتز كمپلمان، ليزوزيم و لاكتوفرين می‌باشند؛ این مواد و آنزیم‌ها برای حفظ و ارتقای سلامت نوزاد بسیار ضروری و ارزشمند هستند.
فواید شیرمادر
شير دام‌ها محتوی اسيدهای چرب اشباع شده بيشتر بوده و اسيدهای چرب ضروری را به مقدار كافی ندارد. شیر تازه حاوی آنزيم لیپاز است که به هضم چربی در دستگاه گوارش کودک کمک می‌کند. از آنجا که در شير خشک آنزيم لیپاز فعالی وجود ندارد، هضم چربی آنها برای نوزاد انسان مشكل‌تر است.
مدفوع شيرخوارانی كه باشير مادر تغذيه می‌شوند PH كمتری نسبت به مدفوع كودكانی دارد كه با شير گاو تغذيه می‌شوند. به این ترتیب، مدفوع کودک انسان قلیایی‌تر است.
فاكتورهای رشد موجود در شير مادر به رشد و تكامل روده‌های كودك كمك می‌كنند.
شير مادر تمام مواد مغذی مورد نياز شيرخوار را دارد. آهن موجود در انواع شير کم است، ولی آهن شير مادر زيست‌دسترسی بالايی دارد و برای او کافي است؛ در حالي که شير غير مادر خواران بايد آهن اضافی دريافت نمايند.
مقدار سديم موجود در شير حيوانات بالا بوده آمادگی طفل را برای ابتلا به فشار خون و بيماري‌های قلبی - عروقی بزرگسالی افزايش می‌دهد. فسفات بالای شير گاو هم برای شيرخوار مناسب نيست. نسبت كلسيم به فسفر شير مادر بسيار مناسب شيرخوار است، ولی نسبت موجود در شير گاو نامناسب است.
شير مادر در مقايسه با شير گاو حاوی مقادير بيشتری ويتامين‌های A، C و E است و علاوه بر ويتامين D محلول در چربي، حاوی ويتامين D محلول در آب هم می‌باشد. شير مادر در هر شرايط آب و هوايي، آب كافی را برای طفل تأمین می‌كند.
نوزادی که شير مادر می‌خورد، برای مکيدن آن فعالانه کوشش می‌کند و به محض سير شدن ديگر مکيدن ادامه نمی‌يابد، در حالي که نوزادان ديگر ممکن است بدون تلاش کافی و به مقدار بيش از نياز شير دريافت کنند و به همين دليل احتمال چاقی در کودکان شير غير مادر خوار بالاتر است. اغلب از شير شيشه برای ساکت نگه داشتن شيرخوار در طول شب هم استفاده می‌شود که علاوه بر بالا بردن خطر دريافت بيش از نياز، خطر خفگی را هم در او بالا می‌برد.
مادر در طول بارداری حدود ٤ کيلوگرم چربی اضافی در بدن خود ذخيره می‌کند که برای شيردهی استفاده شده و به تناسب اندام مادر کمک می‌کند، در حالي که اگر مادر شير ندهد اين چربی اضافی قطعاً برايش دردسر ايجاد خواهد کرد.
به دليل ترشح هورمون پرولاكتين در دوره شيردهي، آزاد سازی تخمك متوقف گرديده و علاوه بر اينكه بارداری بعدی را به تعويق می‌اندازد، ضمناً دوره آمنوره مادر (نداشتن دوره‌های ماهانه) طولانی‌تر می‌شود و رحم مادر هم سريع‌تر به اندازه قبل از بارداری برمی‌گردد.
شیرمادر بر ضریب هوشی کودک اثر مثبت دارد. کودکان شیر مادر خوار مشکلات روانشناختی، رفتاری و یادگیری کمتری دارند.
مكيدن نوزاد بلافاصله پس از زايمان موجب افزايش فعاليت رحم و كاهش خطر خونريزی می‌شود. شيردهی رابطه عاطفی بين مادر و کودک را تقويت می‌کند و موجب رضايت خاطر و آرامش مادر هم می‌شود. شیردهی احتمال بارداری مجدد را کاهش می‌دهد. در اولین روز تولد، کلستروم یا آغوز (مایعی زرد رنگ و غنی از آنتی‌بادی) از سینه مادر خارج می‌شود. این مایع، سیستم ایمنی بدن نوزاد را تقویت کرده و از او در مقابل بیماری‌ها محافظت می‌کند.
مادرانی که به نوزاد خود شیر می‌دهند، به بیماری‌هایی از قبیل پوکی استخوان، سرطان سینه، سرطان تخمدان، دیابت نوع 2 و همچنین بیماری سلیاک (عدم تحمل گلوتن گندم) کمتر مبتلا می‌شوند.
شیر مادر همیشه آماده است و احتیاج به گرم کردن و میکروب زدایی ندارد. دمای شير مادر کاملاً مطلوب بوده در هر لحظه آماده است. از نظر اقتصادی هم مقرون به صرفه است.
تهيه و تدارک شير غير مادر ممکن است همواره بهداشتی نبوده و گاها رقيق‌تر و يا غليظ‌تر از نياز شيرخوار در اختيارش قرار می‌گيرد.
حتی زمانی که مادر نتواند مستقیماً شير خود را به نوزاد بدهد، بهتر است آن را دوشيده و در ظرف استريل و در يخچال نگهداری و بعد با قاشق و يا استکان (و نه با شيشه) آن را به شيرخوار بدهد. جالب است که حتی نگهداری شیر دوشیده شده مادر در حرارت اتاق تا حدود 2 شبانه روز هم نمی‌تواند موجب آلودگی آن به باکتری‌ها و رشد عوامل بیماری‌زا در شیر گردد.
ترکیبات شیر خشک تا اندازه‌ای شبیه ترکیبات شیر مادر است، اما مقدار مواد مغذی آن برای همه نوزادان یکسان است. در حالی که شیر هر مادری متناسب با نوزاد خودش است.
در نوزادانی که با شیشه شیر تغذیه می‌شوند، اسهال 3 تا 4 بار بیشتر رخ می‌دهد.
