زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر سید مرتضی صفوی  : متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی ؛ استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ؛ رئیس هیئت مدیره انجمن غذا، صنعت، سلامت

فرناز شهدادیان : دانشجوی دکترای تخصصی علوم تغذیه

تحریریه زندگی آنلاین : اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه به عنوان یکی از مشکلات عصبی- رفتاری مطرح است که در کودکان مشاهده می‌شود و شیوع آن رو به افزایش است. از عوارض این اختلال می‌توان به ایجاد مشکلات در یادگیری، بیش‌فعالی، کمبود توجه و درجات نامناسب تکانش اشاره کرد. اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه می‌تواند وضعیت کودک را در خانه، مدرسه و اجتماع تحت تاثیر قرار دهد.

با توجه به معیارهای تشخیصی، سه نوع مختلف از این اختلال تعریف شده است:

نوع ترکیبی بیش‌فعالی به همراه نقص توجه

نوع با غلبه کمبود توجه

نوع با غلبه بیش‌فعالیتی و حرکات تکانه‌ای

در مطالعاتی که بر روی مادران و کودکان انجام شده است، مشاهده شده که استفاده از استامینوفن در طول دوران بارداری می‌تواند یکی از فاکتورهای خطر ابتلای کودکان به بیش‌فعالی در سن 7 سالگی باشد.

بیشتربخوانید:

بهترین و بدترین خوراکی‌ها برای کودکان بیش فعال

ارزیابی رفتاری- تغذیه‌ای کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه

اندازه‌گیری دقیق و منظم وزن، قد و سایر فاکتورهای رشد در این کودکان باید مورد توجه قرار بگیرد، چرا که داروهای مورد استفاده در درمان بیش‌فعالی سبب بی‌اشتهایی کودک می‌شود و اگر مداخلات تغذیه‌ای و درمان‌های مناسب انجام نشود، منجر به کاهش دریافت انرژی کودک و متعاقبا کاهش رشدی می‌شود. نکته دیگر که نیاز به ارزیابی دارد این است که در این کودکان باید اطلاعات کافی در مورد محیط غذا خوردن از والدین یا پرستار گرفته شود، زیرا محرک‌های محیطی مانند محیط پر سر و صدا و یا تماشای تلویزیون می‌تواند باعث اختلال حواس کودک در زمان غذا خوردن و کاهش دریافت غذا و انرژی شود. درمان فعلی این اختلال بر مبنای دارو درمانی، رفتار درمانی و رژیم غذایی استوار است که در این مقطع به رژیم غذایی در کودکان مبتلا به بیش‌فعالی و نقص توجه می‌پردازیم. توجه به این نکته ضروری است که همان‌گونه که رژیم غذایی به تنهایی نمی‌تواند نیروی محرکه ایجاد علائم رفتاری و شناختی باشد که کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه را آزار می‌دهد، به تنهایی هم نمی‌تواند درمان‌کننده این اختلال باشد، ولی با این وجود، داشتن تغذیه سالم و توجه به مواد غذایی مصرفی در کودک می‌تواند در بهبود و کنترل علائم نقش مهمی را ایفا کند و رژیم درمانی، به عنوان یک رکن اساسی در کنار درمان‌های دارویی و رفتاری در این کودکان مطرح است و باید مورد توجه قرار بگیرد.

تغذیه سالم در رشد و تکامل کودک بسیار مهم است. 5 گروه اصلی غذایی وجود دارد که رژیم غذایی متعادل بر اساس آن‌ها تنظیم شده است. این 5 گروه اصلی غذایی عبارتند از:

گروه نان و غلات• میوه‌ها

سبزی‌ها• مواد غذایی پروتئینی

گروه لبنیات

علاوه بر این 5 گروه اصلی غذایی، سهم اندکی از رژیم غذایی هم به گروه غذایی متفرقه شامل چربی و شکر اختصاص داده می‌شود.

گروه نان و غلات

این گروه غذایی باید یک سوم غذای کودک را به خود اختصاص دهد و در هر وعده غذایی کودک وجود داشته باشد. گروه نان و غلات به دو صورت موجود هستند:

نان و غلات کامل و سبوس‌دار

نان و غلات تصفیه شده

نان و غلات کامل عبارتند از نان‌های سبوس‌دار مانند سنگک و جو، برنج قهوه‌ای و ماکارونی سبوس‌دار. این گروه به آهستگی جذب می‌شوند و انرژی مورد نیاز کودک را به تدریج در اختیار او قرار می‌دهند که از این حیث اهمیت دارند. در مقابل، نان و غلات تصفیه شده به سرعت توسط دستگاه گوارش کودک هضم و جذب می‌شوند و باعث افزایش سریع در انرژی قابل دسترس کودک و متعاقب آن افت ناگهانی انرژی و قند خون کودک می‌شوند که همین امر می‌تواند بر میزان توجه، حافظه و رفتار کودک اثرگذار باشد و باعث تشدید علائم بیش‌فعالی در کودک شود. این گروه شامل شیرینی، بیسکویت، کیک، نان و برنج سفید و بدون سبوس می‌شود.

توصیه: در کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه باید از نان و غلات کامل، سبوس‌دار و غنی از فیبر استفاده شود و از مصرف قندهای ساده، غلات تصفیه شده و شیرینی‌ها پرهیز شود.

بیشتر بخوانید:

علائم بیش فعالی در نوزادان چیست ؟

گروه میوه‌ها و سبزی‌ها

این گروه از مواد غذایی منبع غنی ویتامین‌ها، مواد معدنی و فیبر هستند و توصیه می‌شود که کودک هر روز 5 سهم از میوه‌ها و سبزی‌ها را در برنامه غذایی خود داشته باشد. این گروه غذایی برای رشد و تکامل کودک به ویژه رشد ذهنی و مغزی مورد نیاز هستند.

مواد غذایی پروتئینی

این گروه شامل انواع گوشت‌ها، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ و حبوبات می‌شود و برای رشد و تکامل ذهنی و جسمی کودک مورد نیاز است. نکته حائز اهمیت در این گروه، مصرف ماهی است؛ به این صورت که ماهی‌های چرب غنی از اسیدهای چرب ضروری از قبیل امگا 3 هستند. تحقیقات نشان داده‌اند که امگا 3 می‌تواند باعث کاهش مشکلات رفتاری در کودکان شود و به بهبود عملکرد مغزی کمک می‌کند.

گروه متفرقه (غذاهای شیرین و پرچرب)

این گروه شامل انواع شیرینی‌ها، شکلات، کیک، بیسکویت، شکر و چربی‌ها و غذاهای سرخ شده می‌شود. توجه به این نکته ضروری است که مصرف این دسته از مواد غذایی در کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه باید کاهش یابد، چرا که می‌تواند تاثیرات منفی رفتاری در کودک داشته باشد. در هنگام خرید والدین باید به برچسب غذایی دقت کنند و محصولات کم‌چرب و کم شکر را با توجه به اطلاعات درج شده بر روی محصول برای کودک خود انتخاب کنند.

 محصولات لبنی

محصولات لبنی از قبیل شیر، ماست و پنیر، حاوی مواد مغذی ضروری برای رشد و تکامل و به طور عمده تامین کننده کلسیم بدن هستند. توصیه می‌شود روزانه 3 سهم از محصولات لبنی در رژیم غذایی روزانه کودک گنجانده شود. با این وجود بعضی از تحقیقات نشان داده‌اند که پروتئینی به نام کازئین که در شیر یافت می‌شود می‌تواند علائم اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه را افزایش دهد، ولی هنوز نتایج قوی در این مورد وجود ندارد و یافته‌ها متناقض هستند. با این حال توصیه می‌شود در صورت مشاهده تشدید علائم و تغییرات رفتاری بعد از مصرف شیر، با رژیم درمانگر کودک و متخصص تغذیه در خصوص حذف یا عدم حذف شیر مشورت شود.

بیشتر بخوانید:

اوتیسم و توصیه تغذیه ای مرتبط با آن

افزودنی‌های غذایی (رنگ‌های مصنوعی، نگهدارنده‌ها و شیرین‌کننده‌ها)

اخیرا نقش افزودنی‌های غذایی که در نوشیدنی‌های مصنوعی و بسیاری از تنقلات وجود دارد، در افزایش بیش‌فعالی کودکان مطرح شده است. رنگ‌های مصنوعی عبارتند از تارترازین (رنگ زرد)، Sunset yellow (رنگ نارنجی)، Azorubine/Carmoisine (قرمز)، Brilliant blue (آبی) و همچنین سدیم بنزوات به عنوان نگهدارنده. از طرف دیگر شیرین‌کننده‌های مصنوعی مانند آسه‌سولفام k، آسپارتام، سیکلامات و ساخارین که به عنوان جایگزین‌های شکر به مواد غذایی اضافه می‌شوند، مصرف زیادشان می‌تواند باعث تشدید علائم در کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه شود.  بنابراین توجه به ترکیبات مواد غذایی خریداری شده و خواندن برچسب‌های غذایی ضروری است و اگر کودک بعد از مصرف غذاهای حاوی ترکیبات فوق، دچار تغییرات رفتاری و تشدید علائم شد، می‌توان با نظر متخصص تغذیه و رژیم درمانگر کودک، این موارد را از رژیم غذایی کودک حذف کرد.

کافئین

کافئین یک ترکیب محرک است که ممکن در بسیاری از مواد غذایی موجود باشد، ولی از نظر پنهان شود و به آن توجه نشود. کافئین می‌تواند روی علائم اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه و رفتار کودک تاثیر بگذارد، هرچند پاسخ به این ترکیب در کودکان می‌تواند متفاوت باشد. توصیه می‌شود که نوشیدنی‌ها و غذاهای بدون کافئین در کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه امتحان شود و همچنین از مصرف شکلات توسط کودک خودداری شود. بعد از حذف کافئین، باید علائم اختلال و تغییرات رفتاری کودک ثبت شود و در صورت بهبود شرایط و ایجاد تغییرات مثبت، از عرضه این محصولات به کودک خودداری شود.

توجه به مصرف مایعات در کودکان

کودک به هیچ عنوان نباید دچار کم‌آبی شود و مصرف روزانه 6 تا 8 لیوان آب در روز توصیه می‌شود. برای سنجش میزان آب دریافتی توسط کودک، توصیه می‌شود بطری 1 لیتری یا مدرج برای کودک تهیه شود و سپس در طول روز بررسی شود که چه مقدار از آب مصرف می‌شود و در صورت کمبود، باید جبران شود.

در پایان باید متذکر شد که رعایت نکات تغذیه‌ای و داشتن سبک زندگی سالم می‌تواند در تخفیف علائم و کنترل بهتر شرایط بیماری و بهبود کیفیت زندگی کودک و خانواده او موثر باشد. به عبارت دیگر، رعایت رژیم غذایی سالم و متعادل برای داشتن یک زندگی شاد و سالم حائز اهمیت است و توجه به رژیم غذایی صحیح و انتخاب مواد غذایی سالم و مغذی می‌تواند به عنوان یک رویکرد مکملِ موثر، در کاهش علائم اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه در کودکان مطرح شود.