زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ متخصص فارماکوگنوزی استاد دانشکده داروسازی

گیاه‌شناسی

پر سیاوش گیاهی است علفی و چندساله با ریزوم نازك و انشعابی كه از آن دمبرگ‌هایی نازك و سیاه یا سرخ مایل به سیاه خارج شده و برگ‌ها روی آن قرار می‌گیرند. برگ‌ها به‌صورت منفرد روی دمبرگ‌ها قرار دارند و روی هر طرف دمبرگ 5 تا 12 عدد برگ قرار می‌گیرد.

 گاهی طول دمبرگ‌ها كه برگ‌ها روی آن واقع شده‌اند تا 30 سانتی‌متر می‌رسد. بر روی برگ‌ها بریدگی‌هایی وجود دارد كه آن را به دو یا سه قسمت تقسیم می‌كند. این برگ‌ها شباهت زیادی به برگ درخت جینكو دارند؛ ولی بسیار كوچك‌تر و ظریف‌تر از آن هستند. به برگ گشنیز نیز شباهت دارند و رنگ‌شان سبز دائمی است. دمبرگ‌ها در نزدیكی اتصال به ریزوم پوشیده از تار می‌باشند. تولیدمثل این گیاه با هاگ صورت می‌گیرد. در كناره برگچه‌های برگ‌ها برجستگی‌هایی كروی یا باریك و دراز به رنگ قهوه‌ای و یا تیره وجود دارد كه هاگینه نام دارند. در هر یك از این هاگینه‌ها تعدادی هاگدان وجود دارد كه محل اجتماع هاگ‌هاست. پر سیاوش در نقاط مرطوب و سایه‌دار رشد می‌كند و ظاهری زیبا دارد. انتشار جهانی آن شامل آمریكا، جنوب آفریقا، استرالیا، قسمت‌هایی از اروپا نواحی مدیترانه وكاناداست. محل رویش آن در ایران اطراف تهران (پس‌قلعه)، نواحی شمال ایران، بندر گز، نواحی شرق و غرب ایران، بلوچستان و جنوب‌غربی ایران می‌باشد.

تركیبات مهم:

تركیبات اسانسی، قندها، تانن، موسیلاژ و مهم‌ترین تركیبات تلخ كاپیلارین می‌باشد. این گیاه همچنین دارای فلاونوئیدها، از جمله روتین و ایزوكورسیتین است.

 داروشناختی و اثرات مهم:

این گیاه از قدیم به‌عنوان ضد سرفه، تسكین دردهای سینه و خلط‌آور مصرف می‌شده است. همچنین آن را به عنوان معرق و برای بهبود علائم سرماخوردگی استفاده می‌نمودند. دم‌كرده آن را با شكر یا عسل شیرین می‌كردند تا تأثیر آن قوی‌تر شود. این شربت در نزله‌های ششی و برونشیت نیز كاربرد دارد.

شربت پر سیاوش اكثراً برای بچه‌ها استفاده می‌شد و گاهی به آن گیاهان دیگری از جمله شقایق اضافه می‌گردید تا تأثیرش بیشتر شود. از خواص دیگر آن می‌توان به خاصیت صفراآور، مسهل، تب‌بر، قاعده‌آور، ادرارآور و دافع سنگ‌های كلیه اشاره كرد.

ابن‌سینا در كتاب قانون راجع به پر سیاوش چنین گفته است

بر سیاوشان یا پر سیاوشان گیاهی است نازك كه در نزدیكی آبدان‌ها و جویبار و رودخانه و كاریزها می‌روید. به گشنیز سبز شبیه است، لیكن شاخه‌هایش سرخ و مایل به سیاهی است. نه ساقه دارد و نه گل و نه شكوفه. نیروی درمانی‌اش را به زودی از دست می‌دهد. (بعضی از دانشمندان مانند جالینوس گفته‌اند كه طبیعت آن معتدل است، ولی ابن‌سینا معتقد است كه طبیعت آن كمی گرم و خشك می‌باشد).

خاصیت گدازنده، لطیف‌كننده، بازكننده و قابض دارد. زخم‌های بد و مرطوب را مداوا می‌كند. خاكستر آن مخلوط با آب، شوره سر را از بین می‌برد. شربت آن نیش مار و سموم سگ هار و حشرات موزی را علاج است. در تسكین سرفه و خروج خلط از ریه بسیار نافع می‌باشد. ادرار‌آور است. سنگ را خرد می‌كند و قاعده‌آور است. در اكثر حالات بندآورنده اسهال است و به عقیده ابن ماسویه مسهل می‌باشد.

در كتاب مخزن‌الادویه در مورد پر سیاوش چنین آمده است

نباتی است برگ آن شبیه به برگ گشنیز و بی‌ساق و ثمر و شاخ‌های آن بسیار باریك و رنگ آن سیاه سرخ می‌باشد. قوت آن تا شش ماه باقی می‌ماند و چون یك سال بر آن بگذرد، قوت آن باطل می‌گردد. بهترین آن پُربرگ شبیه كرفس با شاخه سیاه‌رنگ است. جوشانده آن جهت رفع اسهال، درد سینه، یرقان، باز شدن قاعدگی، به عنوان ادرارآور و گزیدن سگ دیوانه مفید است. همچنین استنشاق جوشانده در بینی برای درمان زكام موثر است. ضماد پخته آن جهت تحلیل ورم‌ها به كار می‌رود. همچنین جهت دفع خلط از شش توصیه می‌شود.

طریقه و میزان مصرف

5/1 گرم پر سیاوش را با یك لیوان آب جوش به مدت 15 دقیقه بگذارید تا دم بكشد؛ سپس آن را صاف كرده و پس از شیرین كردن میل كنید. می‌توان تا روزی دو نوبت از این دم‌كرده خورد. همچنین می‌توان همین میزان برگ و آب را به مدت سه دقیقه جوشاند و مصرف كرد.

عوارض جانبی

هیچ‌گونه عارضه جانبی در حد مصرف دارویی این گیاه گزارش نشده است؛ اما در دوران حاملگی نباید مصرف شود.

مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:

ضد تب، قابض، ملین، مسهل، معرق، ادرارآور، تهوع‌آور، قاعده‌آور، خلط‌آور، كاهش‌دهنده قند خون، محرك و مقوی.

نكات قابل توجه

1. این گیاه در اثر مرور زمان و با سرعت بیشتری نسبت به گیاهان دیگر خواص و اثرات خود را از دست می‌دهد. به این موضوع در كتاب قانون و مخزن‌الادویه نیز اشاره شده است؛ بنابراین باید از گیاهانی كه بیش از شش ماه از چیدن آنها نگذشته باشد، استفاده نمود.

2.‌ اثرات ادعاشده در طب سنتی اقوام مختلف، و از جمله دانشمندان ایرانی، با اثرات گزارش‌شده جدید مطابقت دارد و نشان می‌دهد خاصیت اصلی گیاه، برطرف كردن عوارض سرماخوردگی، از جمله سرفه، خلط، تنگی نفس و مشكلات عفونی دستگاه تنفسی است.

3. بهترین شكل مصرف این گیاه دم‌كرده آن است كه از برگ‌ها به‌دست می‌آید و به نظر می‌رسد نباید آن را به مدت طولانی جوشاند؛ چون به احتمال زیاد مواد آن تخریب شده و در نتیجه بی‌اثر یا كم‌اثر می‌شود.

4.‌ در كشورهای دیگر از گونه‌هایی كه در ایران وجود ندارد نیز استفاده‌های دارویی مشابه به عمل می‌آید.

5. در منابع جدید، خانواده پر سیاوشان را «» (آدیانتاسه یا خانواده پر سیاوش) معرفی كرده‌اند.