به قلم : پری زرگر ، مشاور کودک
تحریریه زندگی آنلاین : خیالبافی و رویا‌پردازی در کودکان
هر کسی به گونه‌ای خیالبافی می‌کند، ولی خیالبافی در بعضی کودکان به گونه‌ای است که در زندگی و کار روزمره آنها اختلال ایجاد می‌کند. ساختن قصرهای رویایی در خیال، وقتی مشکل‌ساز می‌شود که از آن به عنوان یک مکانیسم دفاعی برای انجام ندادن کارهای مدرسه و وظایف شخصی استفاده شود.
تخیل، فکر و خیال در کودک
علاوه بر حس و کوششی که کودک از آن استفاده می‌کند، بین یک تا سه سالگی تخیل، تفکّر و خیال عامل اصلی ارتباط با جهان و دیگران است. موضوع تخیّل و یا فکر و خیال بد موضوعی اساسی است. آنها تفاوتی بین تخیل و واقعیت قائل نیستند، یعنی آنچه در ذهن دارند را واقعیت می‌دانند، بنابراین قسمت تصور و تخیل آنها بیش از هر عامل دیگری فعال است. از دو سالگی این تخیل و تصور شدید می‌شود، به طوری که در برخورد با ما همچنان تصورات و تخیلات خودش را با واقعیت مخلوط می‌کند و همه آنها را با هم ضبط می‌کند و برخی اوقات حرف‌هایی می‌زند که از نظر ما دروغ است، اما از نظر او واقعیت دارد، زیرا در زمان اتفاق، احساس و تخیل خود را نیز با آنچه که بوده مخلوط کرده است و همه را یک‌جا ضبط کرده و امروز تفکیکی بین تخیلات و واقعیات قائل نبوده و به آن توجه نمی‌کند و کاملا می‌تواند نقش‌های مختلفی را به گونه‌‌های متفاوتی بازی کند و به همین دلیل و توانایی ذهنی که دارد، تصور می‌کند که دنیا را به نوعی در خدمت و اختیار دارد.
مـــنــــظور از بــــازی‌هـــای خــــیالی چیست؟
منظور از بازی خیالی، بازی است که کودک به جای داشتن ابزارهای واقعی، با وسایل ساده مشغول بازی می‌شود، اما آنچه می‌خواهد را تصور می‌کند. خودش را به جای نقش‌های مختلف تصور کرده و ابزارهای ساده و پیش‌پا افتاده را به جای هر چیزی تخیل می‌کند، مثلا یک چوب ساده برای کودک می‌تواند اسب باشد! بازی‌های دیگری هم داریم که کودک صرفا با استفاده از وسایل، ابزارها، کارت و یک سناریوی مشخص، به دنبال رسیدن به یک هدف یعنی برنده شدن است. این نوع بازی‌ها هم مزایای خودشان را دارند، اما بازی تخیلی که ذهن را برای بلندپروازی آزاد می‌گذارد، عامل رشد ذهنی کودکان است.
کودکان چگونه مرز بین خیال و واقعیت را درک می‌کنند؟
کودکان به‌ویژه آن‌هایی که خردسال‌تر هستند، اغلب در تخیلات خود غوطه‌ور می‌شوند. در نتیجه والدین، معلمان و حتی دانشمندان تصور می‌کنند که آنها قادر به تشخیص واقعیت از دنیای خیالی خود نیستند. با این حال، تحقیقات نشان می‌دهند که کودکان مرزهای خیال و واقعیت را بهتر از آنچه بزرگسالان تصور می‌کنند، متوجه می‌شوند. در حقیقت، کودکان مانند بزرگ‌ترهایشان از بسیاری از سرنخ‌ها برای تشخیص واقعیت از خیال کمک می‌گیرند. هر چند کودکان خردسال به اندازه بزرگسالان قادر به تشخیص خیال از واقعیت نیستند، اما با رشد یافتن و کسب دانش بیشتر از جهان، در این زمینه توانمندتر می‌شوند.
چگونه رشد کودکان بر درک آنها از واقعیت و خیال تأثیر می‌گذارد؟
کودکان در حدود دو سالگی، یک بازی به نام «بازی وانمودی» را شروع می‌کنند. آنها موجودات خیالی مانند بابانوئل یا پری قصه‌ها را باور می‌کنند و اغلب دوستانی خیالی دارند. در واقع، تشخیص واقعیت از خیال برای کودکان خردسال در این سنین کار ساده‌ای نیست. بین سنین سه تا ده سالگی، توانایی درک کودکان از مسائل مختلف پیچیده‌تر می‌شود. به طور مثال، کودکان در ابتدای دوران پیش‌دبستانی دوست دارند این‌طور باور کنند که هر آنچه در تلویزیون می‌بینند، واقعی است. بااین‌حال، در سن پنج یا شش سالگی متوجه می‌شوند که اگر چیزی مانند جلوه‌های ویژه یا انیمیشن، واقعیت‌های فیزیکی را نقض کند، واقعیت ندارد. علاقه کودکان به بازی وانمودی در سنین پنج تا هشت سالگی کمتر می‌شود. آنها در این سنین کمتر از گذشته به فانتزی و خیال اعتقاد پیدا می‌کنند. پس از آن، در سنین هشت تا دوازده سالگی به طور فزاینده‌ای به واقع‌گرایی متمایل می‌شوند و از طریق اسباب‌بازی‌ها، بازی‌ها و سرگرمی‌های خود به دنبال درک دنیای واقعی هستند. کودکان در این مرحله از رشد، به منتقدان سرسخت برنامه‌های تلویزیونی که واقع‌بینانه نیستند، تبدیل می‌شوند. تقریبا در همین مرحله است که کودکان علاقه خود به بازی وانمودی را کم‌کم از دست می‌دهند.
کودکان از چه سرنخ‌هایی برای تشخیص واقعیت و خیال استفاده می‌کنند؟
بر اساس پژوهش‌های انجام شده، کودکان و بزرگسالان برای تشخیص واقعیت از خیال از روش‌های مشابهی استفاده می‌کنند. این روش‌ها گاه به صورت عمومی است و گاه شکل تخصصی‌تری به خود می‌گیرند.
ارزیابی مـــوقعیت بـــر مـــبنای شرایط
بدیهی است هر کودک خلاق لزوما همه ویژگی‌های فوق‌الذکر را ندارد، اما همه این ویژگی‌ها در همه کودکان خلاق قابل مشاهده است. آنچه که مهم است، شناخت و پرورش چنین استعدادهای برجسته‌ای می‌باشد و بالطبع در این کار، بیش‌ترین مسئولیت بر عهده اولیا و مربیان است.
تخيل کودک و خلاقیت
تخیل نوعی تفکر آزاد است که ضمن آن ذهن فرد متوجه حل یک مسأله واقعی به گونه‌ای که در عالم خارج وجود دارد، نمی‌باشد. در تخیل، فرد آزادانه آنچه را که تمایل دارد در ذهن خود متصور می‌شود. با بهره‌گیری از تخیل که ضرورت اساسی خلاقیت است، دنیایی بزرگ و پهناور در مقابل چشمان کودک گشوده می‌شود و او قادر می‌گردد آزادانه خیال‌پردازی کند. در این شرایط کودک هرگز خود را محدود و محبوس در حصار واقعیت‌ها و امور مشهود و ملموس ندیده، با فراغ بال هر آنچه را که دلش می‌خواهد تصور می‌کند.
اشکال مختلف تخيل کودک
همراه با تخيل کودک، خلاقیت نیز در سال‌های اول زندگی کودک ظهور می‌کند و این فرآیند ذهنی ابتدا در بازی‌های کودک و سپس در سایر زمینه‌ها و فعالیت‌های او قابل مشاهده است. مطالعه انجام شده حاکی از آن است که اوج خلاقیت در حدود سی سالگی است و پس از آن در همان حد باقی مانده، یا به تدریج کاهش پیدا می‌کند، لذا توجه به مسأله آفرینش‌های ذهنی در دوره نوجوانی و جوانی فوق‌العاده حائز اهمیت است. کودکان در سنین مختلف جلوه‌هایی از خلاقیت را از خود نشان می‌دهند. در این جا سعی می‌شود به برخی از فعالیت‌ها و بازی‌های کودکان که در آن تخیل و خلاقیت تواما ظهور می‌یابند، اشاره شود.
تخيل کودک و بازی نمایشی
در بازی نمایشی که اغلب به بازی ساختگی و قصه‌گونه معروف است، کودک از اسباب‌بازی‌ها به جای آدم‌ها و حیوانات استفاده می‌کند. بازی نمایشی همانند جاندارپنداری است و به هنگام شروع مدرسه، کودکان رغبت کمتری به این بازی نشان می‌دهند. در واقع زمانی که قدرت استدلال کودک بیشتر می‌شود، گرایش او به بازی‌های ساختگی به حداقل می‌رسد و اندیشه و تخيل کودک به طرف چیزهای دیگر سوق می‌یابد.
کلام آخر
اینکه تخيل کودک و پدیده خلاقیت در کودکان امری است همگانی و در نزد بزرگسالان به ندرت مشاهده می‌شود، بیانگر مسئولیت خطیر مربیان، صاحب‌نظران تعلیم و تربیت و فرهنگ جامعه در پرداختن به این مهم و ارائه طریق برای احیاء و توسعه خلاقیت‌ها در جامعه است. مهم‌ترین وظیفه و رسالت پدران و مادران در ارتباط با پرورش قدرت تخیل کودکان، ارائه اطلاعات لازم و مفید و همراه نمودن فعالیت تخیلی کودکان با شناخت و آگاهی و فعالیت‌های تجربی است. مسلما از کودکانی که صرفا غرق در تخیل شده، از واقعیات زندگی دور می‌مانند و تمایل به گوشه‌گیری و انزوا دارند، نمی‌توان تفکر خلاق و مولد انتظار داشت، بنابراین ارزشمندی تخیل در هدایت و پرورش آن است. تمرین خلاقیت به صورت روزانه به کودک شما کمک می‌کند تا تفکر خلاقی داشته باشد و در آینده به موفقیت‌ها‌ی بزرگ‌تر‌ی دست پیدا کند. امید است والدین محترم با آگاهی‌های لازم کودکان خود را در جهت رشد خلاقیت پرورش دهند.
