زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

د‌کتر ریحانه برکتین - متخصص نوزاد‌ان و کود‌کان

تحریریه زندگی آنلاین : بسیاری از افراد تصور می‌‌کنند در نوزاد احتمال بروز عفونت وجود ندارد، اما باید دانست عفونت‌ها از علل شایع و مهم عوارض و همچنین مرگ و میر در نوزادان و شیر خواران هستند. حدود ۲ درصد جنین‌ها در دوران زندگی جنینی در رحم مادر به عفونت مبتلا می‌شوند و تا ده درصد آنها در ماه اول زندگی به این مشکلات دچار می‌‌شوند.

 بیشتربخوانید:

با عفونت های پوستی مهم آشنا شویم

چرا عفونت‌های نوزادی در مقایسه با سایر عفونت‌ها متفاوت بوده و منحصر به فرد است؟

1- عوامل عفونی می‌توانند به روش‌های متعددی از مادر به جنین یا نوزاد منتقل شوند.

2- نوزادان به علت یک یا چند نقص سیستم ایمنی توانایی کمتری برای پاسخ به عفونت دارند.

۳- وجود همزمان چند مشکل ممکن است تشخیص و درمان عفونت نوزادی را با مشکل و اختلال روبرو سازد.

۴- علائم بالینی عفونت‌های نوزادان بسیار متنوع بوده از بسیار خفیف تا شدید ممکن است تغییر کند.

۵- عفونت مادری که منبع عفونت جنین است اغلب در طی دوران بارداری تشخیص داده نمی‌شود، بدون علامت بوده و یا علائم بسیار غیر اختصاصی است.

۶- علل مسبب عفونت در نوزادان بسیار متفاوت است از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و حتی انگل‌ها.

۷- شانس زنده ماندن نوزادان نارس یا وزن بسیار پایبن در سال‌های اخیر افزایش یافته است، اما از آنجایی که این نوزادان به مدت طولانی در بیمارستان بستری می‌‌شوند، حضور در این محیط‌ها آنها را در معرض خطر مداوم عفونت‌های مختلف قرار می‌‌دهد.

 بیشتربخوانید:

علل مالیدن چشم در نوزادان

عفونت‌های داخل رحمی

این عفونت‌ها در نتیجه عفونت بالینی یا تحت بالینی مادر با عوامل عفونی مختلف و سپس انتقال خونی آنها از طریق جفت به جنین است. در هر زمانی از دوره بارداری این عفونت ممکن است رخ دهد، علائم و نشانه‌های آن ممکن است در هنگام تولد پیدا شده و یا با تاخیر پس از ماه‌ها یا سال‌ها بروز کند. این عفونت‌ها ممکن است منجر به سقط خود به خودی، ناهنجاری‌های مادرزادی، محدودیت رشد داخل رحم، مرده‌زایی، تولد نوزاد نارس و یا انواع بیماری‌های حاد شود، البته در برخی موارد نیز آثار مشخصی در نوزاد مشاهده نمی‌شود. سیر و زمان ابتلا به عفونت بر روی بروز علائم متفاوت است، مثلا عفونت در سه ماه اول بارداری ممکن است باعث ایجاد ناهنجاری‌های مادرزادی شود، مثل آنچه که در سرخجه مادرزادی دیده می‌‌شود. عفونت در سه ماه سوم بارداری اغلب منجر به عفونت فعال در هنگام زایمان می‌شود، مثل بیماری توکسوپلاسموز و تظاهرات بالینی عفونت‌هایی که در اواخر دوران بارداری رخ می‌‌دهد مثل سیفلیس، ممکن است تا مدت‌ها پس از تولد به تاخیر بیفتد.  عفونت‌های مادری شرط ضروری لازم برای عفونت منتقل‌شونده از طریق جفت است، در مورد برخی از عوامل مثل سرخجه سیستم ایمنی مادر نقش موثری دارد و ممکن است جنین را محافظت نماید، اما در مورد عوامل دیگری مثل سایتو مگالو ویروس سیستم ایمنی مادر و حتی آنتی‌بادی‌ها هیچ گونه تاثیری نخواهد داشت. حتی در صورت عدم وجود آنتی‌بادی وضعیت انتقال عفونت از طریق جفت به جنین متغیر است، چون جفت ممکن است به عنوان یک سد محافظتی اثر کند.

عفونت‌های باکتریایی بالارونده

در این حالت، در اغلب موارد جنین فقط هنگامی در معرض باکتری‌های بیماریزا قرار می‌‌گیرد، که غشاهای داخل رحم پاره شده و نوزاد از مجرای زایمان عبور کند و یا وارد محیط خارج از رحم شود. در غیر این صورت مواجهه با این عوامل بیماری‌زا‌ها وجود نخواهد داشت. کانال زایمانی در انسان به وسیله عوامل مختلفی پوشیده شده که خود ممکن است منجر به بروز عفونت نوزاد بشود، انتقال عمودی عوامل عفونی که مایع آمنیون و یا کانال واژن را آلوده کنند در رحم و یا به طور شایع‌تر در جریان زایمان دیده می‌‌شود.

 یک نوع سندروم بالینی عفونت داخل رحم نیز وجود دارد که در طی آن مادر دچار تب بوده، اما علائم دیگر مثل افزایش ترشحات واژن، بدبویی ترشحات، سفتی رحم، اختلال در آزمایشات مادر، افزایش ضربان قلب در مادر یا جنین نیز ممکن است باشد. هر چه طول مدت پارگی پرده‌های زایمانی بیشتر باشد احتمال عفونت نیز بیشتر است، به طوری که از این زمان اگر ۱۸ ساعت بگذرد خطر عفونت افزایش می‌‌یابد. برخی عوامل در نوزاد نیز ممکن است بروز عفونت را تشدید کند، مثل نارس بودن نوزاد، وجود بیماری زمینه‌ای، استفاده از روش‌های تهاجمی، حجم باکتری‌های وارد شده، شدت تهاجم باکتری‌ها، استعداد ژنتیکی، سیستم ایمنی ذاتی و آنتی‌بادی‌های مادر.  اگر مایع آمنیون آلوده باشد و نوزاد آن را در دوران جنینی ببلعد و یا آسپیره کند، خطر عفونت ریه (پنومونی) یا عفونت‌های منتشر وجود دارد که ممکن است علائم آن قبل از زایمان، هنگام زایمان و یا چند ساعت پس از زایمان دیده شود، اما بلع یا آسپیراسیون این مواد عفونی در طول روند زایمان ممکن است باعث بروز علائم یک تا دو روز پس از تولد شود. عملیات احیا در هنگام تولد به ویژه اگر با لوله‌گذاری تنفسی و یا تعبیه مجرا داخل ناف باشد با افزایش خطر عفونت همراه است.

 بیشتربخوانید:

بایدها و نبایدهای مصرف همزمان شیرخشک و شیرمادر

عفونت‌های دیرهنگام پس از تولد

نوزادان در دوران پس از تولد در بخش نوزادان (بیمارستان) و یا در جامعه مثل تماس با خانواده، در معرض عوامل میکروبی مختلف قرار می‌‌گیرند. این عفونت‌ها پس از تولد ممکن است به وسیله تماس مستقیم با کارکنان بیمارستان، مادر و یا سایر اعضای خانواده به وجود بیاید. مثلا اگر مادر به بیماری‌هایی مبتلا باشد ممکن است از طریق شیر او این عوامل منتقل شود، همچنین از منابع بی جان مثل تجهیزات آلوده نیز شانس انتقال وجود دارد، شایع‌ترین منبع عفونت‌ها پس از تولد در نوزادان بستری، آلودگی دستان کارکنان و پرستاران سیستم مراقبت‌های بهداشتی است، اما عفونت پرده‌های مغز ( مننژیت) در اغلب موارد ناشی از انتشار از طریق خون است و در دوران نوزادی شیوع بیشتری نسبت به کودکان بزرگ‌تر دارند.

 از نظر تقسیم‌بندی، عفونت‌های نوزادان را به دو گروه زودهنگام و دیرهنگام تقسیم می‌کنند. عفونت‌های زودهنگام قبل از زایمان یا در جریان زایمان به صورت انتقال عمودی از مادر به جنین منتقل می‌‌شود، اما عفونت‌های دیرهنگام بعد از زایمان از طریق آلودگی‌های موجود در بیمارستان و یا جامعه ایجاد می‌‌شود. سن شروع عفونت نوزادان به مدت زمان مواجهه با عوامل بیماری‌زا و شدت قدرت آن عامل آلوده‌کننده بستگی دارد. بعضی از عفونت‌های بسیار دیرهنگام نیز که پس از ماه اول زندگی دیده می‌‌شود در نوزادان بسیار نارس یا آنهایی که به صورت طولانی‌مدت در بیمارستان بستری بوده‌اند، دیده می‌‌شود. شیوع عفونت‌های نوزادی از یک تا چهار مورد در هر هزار تولد زنده متغیر است و بر اساس شرایط جغرافیایی به شدت نوسان می‌‌کند، میزان این عفونت‌ها در نوزادان رسیده پسر بیشتر از نوزادان رسیده دختر است، اما در موارد نوزادان‌ نارس تفاوت چندانی ندارد.

مهم‌ترین عاملی که نوزاد را مستعد عفونت می‌‌سازد، نارس بودن یا وزن کم است. میزان بروز عفونت در نوزادان نارس دارای وزن کم ۳ تا ۱۰ برابر نوزادان رسیده است، که وزن تولد طبیعی دارند. علت این مسئله چند چیز است:

عفونت مجرای تناسلی مادر از مهم‌ترین علل زایمان نوزاد نارس است که خطر انتقال عمودی و عفونت به نوزاد را افزایش می‌دهد.

شیوع عفونت داخل رحمی با سن حاملگی نسبت معکوس دارد.

اختلال عملکرد سیستم ایمنی در نوزادان نارس بیشتر است.

نوزادان نارس معمولا به مدت طولانی از برخی روش‌های تهاجمی مثل تغذیه وریدی، لوله‌گذاری داخل ریه استفاده می‌‌کنند که همگی مسیر محافظتی ورودی را تخریب می‌‌کند.

علائم بالینی

علائم بالینی عفونت‌های نوزادان بسته به روش انتقال و زمان بروز آن متفاوت است. گروهی از نوزادان در هنگام تولد کاملا بدون علامت هستند و یا ممکن است که طیفی از بیماری‌های مختلف را ایجاد کنند. علائم آن از بسیار خفیف تا بسیار شدید همراه با درگیری چند سیستم می‌‌باشد.

در اینجا به طور مختصر تعدادی از عفونت‌ها و یا علائم اختصاصی که ممکن است شیوع بیشتری داشته باشند، شرح داده می‌شود:

 سپسیس نوزادی

 نوزادان به دلیل سپسیس باکتریایی ممکن است دارای علائم غیر اختصاصی و یا علائم کانونی باشند که عبارتند از ناپایداری درجه حرارت، کاهش فشار خون، رنگ‌پریدگی، پوست لکه‌لکه، اشکال در تنفس، ناله کردن، کبودی لب‌ها و یا اندام‌ها، بی‌حالی یا بی‌قراری شدید، تشنج، کاهش اشتها، استفراغ، زردی، علائم خونریزی‌های پوستی، افزایش یا کاهش تعداد ضربان قلب، اتساع شکم، کاهش هوشیاری، کاهش حرکات بدن و بسیاری دیگر از علائم مختلف. بعضی از نوزادان در ابتدا علائم محدودی داشته و یا فقط یک سیستم آنها مثلا سیستم تنفسی درگیر می‌‌شود، اما از آنجایی که معمولا خطر پیشرفت علائم وجود دارد، بایستی به صورت مداوم پیگیری و ارزیابی شوند.

 تب

در حالت کلی ۵۰ درصد از نوزادان پس از تولد دارای تب خفیف بود، اما همیشه به دلیل عفونت نیست، ممکن است در اثر افزایش درجه حرارت محیط، پوشش زیاد، کم‌آبی بدن و یا ... باشد، اما اگر افزایش دما بیشتر از یک ساعت باقی بماند باید از نظر عفونت نوزادی بررسی شود، البته اگر نوزاد علامت دیگری هم داشته باشد، بایستی بیشتر به عفونت مشکوک بود.

 بثورات پوستی

 محصولات پوستی عفونت‌ها عبارتند از التهاب پستان‌ها، التهاب ناف، زرد زخم، آبسه‌های زیر جلدی و علائم دیگر که همگی بسیار اهمیت داشته و باید به سرعت مورد ارزیابی قرار گیرند.

 امفالیت

امفالیت یا عفونت ناف به دلیل مراقبت نامناسب از آن به وجود آمده و ریشه ناف به دلیل عوامل بیماریزا آلوده می‌‌شود، این محل محیط مناسبی برای رشد باکتری‌ها است. عفونت ناف ممکن است به صورت موضعی باقی مانده و یا به دیواره شکم، عروق و حتی تا مسیر کبد منتشر گردد، در صورت پیشرفت آن بسیار خطرناک بوده و با خطر مرگ و میر بالا همراه است.

 پنومونی

علائم و نشانه‌های اولیه پنومونی یا عفونت ریه ممکن است غیر اختصاصی باشند، این علائم عبارتند از تغذیه ضعیف، بی‌قراری، کبودی لب‌ها و یا اندام‌ها، ناپایداری درجه حرارت و وضعیت عمومی بد. همچنین ممکن است علائم اختصاصی تنفسی داشته باشند که عبارتند از سرفه، ناله موقع تنفس، تنفس تند، تو رفتگی قفسه سینه هنگام تنفس، لرزش پره‌های بینی، کبودی لب‌ها، توقف تنفس و نهایتا نارسایی سیستم تنفسی. همگی این علائم نیاز به ارزیابی و بررسی دقیق دارد. پیشرفت این علائم ممکن است متغیر باشد و گاهی به سرعت باعث آسیب نوزاد می‌‌گردد.

 مننژیت

 تشخیص مننژیت یا التهاب پرده‌های مغز تنها با بررسی مایع مغزی نخاعی امکان‌پذیر است. علائم ممکن است به صورت تب، بی‌قراری، کاهش شیر خوردن، بی‌حالی، استفراع، تشنج و یا ... باشد، اما از آنجایی که معمولا مننژیت دارای علائم متغیر و غیر اختصاصی می‌باشد، در تمام موارد مشکوک به عفونت‌های نوزادان، بررسی این مایع ضروری است. برای تشخیص در تمام موارد فوق لازم است نوزاد به سرعت بستری شده، کلیه آزمایش‌ها و تست‌های مورد نیاز انجام گیرد و حتی قبل از آماده شدن پاسخ‌های آزمایشگاهی و پاراکلینیکی درمان شروع گردد. مدت زمان درمان و نوع انتخاب درمان بستگی به شرایط اختصاصی نوزاد داشته، این زمان معمولا ۷ روز، گاهی ۱۴ روز و حتی ممکن است تا ۲۱ روز به طول انجامد. از آنجایی که بسیاری از این عفونت‌ها ممکن است دارای عوارض دیر هنگام باشند، لازم است نوزاد تا مدتی تحت بررسی‌های دوره‌ای منظم قرار گیرد.